در فرهنگ آكسفورد غرق شدن به اين معاني آمده است: “فرو رفتن در آب، ساير مايعات يا چيزهاي ديگر و جذب شدن در برخي شرايط، اعمال، علاقه ها و از اين قبيل". غرق شدن، احساس عميقا درگير شدن و چيزي را واقعي باور كردن است ( همان منبع).

تجربه حضور يا احساس آنجا بودن در محيطي غير از محيط فيزيكي معمول، تجربه­اي ذهني است كه  در بسياري از سيستمهاي رسانه­اي تعاملي و غير تعاملي مورد استفاده قرار گرفته است. از جمله محيطهاي مجازي، تله رباتيك، سينما، ويدئو كنفرانس و تلويزيون. گرچه محيطهاي رسانه­اي جاري بندرت فرد را كاملاً از واقعيت فيزيكي اطراف خود جدا مي­كنند، كاربران غالبا گزارش مي­كنند كه چنان غرق در اين گونه محيطهاي واسطه­اي شده ­اند كه گويي واقعا آنجا بوده ­اند، بويژه در محيطها و رسانه­هاي غرق كننده و تعاملي، كاربران به گونه­اي پاسخ مي­دهند كه شبيه پاسخهاي آنها در محيط واقعي است (ايجسلستيجن و همكاران، 2001).

غرق شدن در محيط مجازي، يك حالت روان شناختي است كه در آن فرد خود را محصور، احاطه شده و در حال تعامل (واقعي يا خيالي) با يك محيط مجازي احساس مي­كند. اين تعريف غرق شدگي نبايد با تعريفي كه غالباً از غرق شدگي كه به عنوان يك شاخص عيني تلقي شده است اشتباه شود (شومي و همكاران، 2001). ارمي و مايرا (2005) جذب شدن و غرق شدن را يكديگر متمايز كرده اند. منظور از جذب شدن، جهت گيري توجه به سوي تجربه است، وقتي كسي در تجربه اي جذب مي شود در واقع با آن درگير شده است؛ در حالي كه در غرق شدن فرد جزيي از ماجرا و تجربه واقعي يا مجازي مي شود.

2-1-15-1- عوامل مؤثر بر غرق شدن

بررسي شرايط و عوامل غرق شدن، به فراهم كردن سيستمهاي واقعيت مجازي كمك مي­كند. واقعيت عيني، واقعيت مجازي و خواب ديدن حاصل تحريكهاي حسي بيروني و نمودهاي ادراكي دروني آنها در تعامل با شناختهاي پيشين فرد است.

پسوتكا (1996، پناهی شهری، 1388) به دو دسته از عواملي كه در تعيين غرق شدگي نقش دارند اشاره كرده است: حساسيت به غرق شدن و كيفيت غرق شدن. منظور از حساسيت نسبت به غرق شدن، عوامل انساني مبتني بر شناخت هستند مانند خيالپردازي، وضوح در تصوير سازي[1]، تمركز، توجه و خود مهار[2]؛ در حالي كه منظور از كيفيت غرق شدن اساساً عوامل مرتبط با فناوري هستند، مانند امكانات فناوري براي ايحاد محيط مجازي و عوامل حواس پرت كننده در محيط واقعي. بنابراين، غرق شدن در محيط مجازي حاصل عوامل دروني (ويژگيهاي شخصيتي كاربر) و عوامل بيروني (ويژگيهاي مرتبط با فناوري) است و عبارتند از (شومي و همكاران، 2001)ميزان غناي حسي محيط مجازي (تنوع در تحريك هر يك از حواس و استفاده از حواس مختلف).

محتواي احساسي و عاطفي محيط مجازي آگاهي فرد از واسطه هايي كه محيط مجازي را بوجود آورده اند، مانند نمايشگر يا ويدئو پروژكتور. با افزايش اين آگاهي، توجه فرد از محيط مجازي به محيط واقعي معطوف مي شود.

توانايي فرد براي كشف و جستجوي فعال در محيط مجازي و پيش بيني پذيري آنچه كه در محيط مجازي اتفاق مي افتد.

شناخت حاصل تعامل بين تحريكهاي حسي بيروني و الگوها و انتظارات دروني است. اطلاعات حاصل از حواس جسمي كه از محيط واقعي نشأت گرفته­اند، از صافي فرايندهاي دروني فرد مي­گذرند و محيط ذهني شكل مي گيرد. شرايط بيروني و دروني موجب مي شوند فرد در موقعيتي غرق شود و حضور شكل گيرد. در اين ميان حواس نقش مهمي دارند و مبناي مفهوم غرق شدن هستند، مثلاً كيفيت بهتر تصويري (مثلاً صفحه بزرگتر) و كيفيت بهتر صدا موجب افزايش غرق شدگي مي­شود. در برخي محيطهاي مجازي، تصاوير، صداها و ساير تحريكهاي حسي چنان اثري بر ادراك فرد مي­گذارد كه گويي همه حواس درگير شده ­اند و خط بين دنياي واقعي و تصوري ناپيداست. وقتي جلو بازيكني در يك محيط مجازي صفحه بزرگي قرار دارد و صداي واضحي به گوش مي رسد، اين صحنه و صداها بر اطلاعات پيراموني ديگر چيره مي شوند و بازيكن در دنيايي كه بازي ايجاد مي كند غرق مي شود البته گاهي نيز كوچك يا بزرگ بودن صفحه نمايش تاثيري روي احساس حضور نداشته است (لارني و همكاران، 2005 ، پناهی شهری، 1388).

حس بينايي معمولاً محرك اصلي در بسياري از كاربردهاي محيطهاي مجازي است، اما براي بوجود آوردن غرق شدگي لازم، كافي نيست. افزودن ساير حواس، مانند شنوايي و لامسه، شدت غرق شدن را افزايش مي دهد. براي بررسي تأثير هر يك از اين حواس بر غرق شدن، مي­توان افراد سالم را با افرادي كه به دليل ناتوانيها يا محدوديتهاي حسي، از برخي محركهاي واقعي و مجازي محروم هستند مقايسه كرد. محيطهاي مجازي­اي كه از تركيب تحريكات بينايي و شنوايي استفاده مي­كنند متداولترين نوع محيطهاي مجازي هستند. با احاطه فرد در ميان اين تحريكها، غرق شدن و در نتيحه احساس حضور در محيط شكل مي­گيرد.

به نظر ويتمر و سينگر (1998، پناهی شهری، 1388) براي اين كه فرد در محيط مجازي غرق شود بايد از محيط فيزيكي پيرامون خود جدا شود و احساس كند كه تحريكهاي حسي محيط مجازي او را احاطه و در بر گرفته­اند و اگر محيط مجازي از نوع تعاملي باشد، تعامل با مهار محيط آن­گونه كه در محيط واقعي انجام مي­شود امكان پذير باشد. يك محيط مجازي غرق كننده، به گونه­اي موثر كاربر را از محيط فيزيكي خود جدا مي­كند و او را از محركهاي حسي كه در آن محيط وجود دارد محروم مي­كند و احساس غرق شدن در محيط مجازي را در كاربر افزايش مي دهد. اگر كاربر احساس كند در خارج از محيط شبيه سازي شده قرار دارد و از بيرون به آن مي نگرد، مثلا وقتي كاربر احساس كند اين محيط را صرفا در يك نمايشگر روميزي مي بيند، احساس غرق شدن كاهش مي يابد، حتي اگر با محركهاي ارائه شده در آن محيط بخوبي درگير شده باشد. بنابراين، جدا شدن از محيط فيزيكي اطراف، خود را به محيط مجازي سپردن، تعامل و مهار طبيعي، از جمله عوامل موثر بر غرق شدن در يك محيط مجازي است. هرچه انسداد ادراكي دنياي واقعي بيشتر باشد درگير شدن با محيط مجازي بيشتر مي شود .

تمايل به غرق شدن در رسانه­هاي مختلف متفاوت است و به گونه­اي پيچيده با ويژگيهاي رسانه تعامل دارد. در رسانه­هايي كه كمتر غرق كننده هستند، احساس حضور بيشتر بستگي به تعليق فعال ناباوري دارد و بنابراين نقش تمايل به غرق شدن (عوامل دروني) بيشتر از وقتي است كه از رسانه­هاي پيچيده­تر و غرق كننده­تر استفاده مي­شود. تأثير نوع رسانه بر غرق شدن يا احساس حضور، به نوع تكليف و روش آزمايشي هم بستگي دارد؛ مثلا سهم ويژگيهاي مرتبط با كاربر وقتي بيشتر است كه ارزيابي ذهني از احساس حضور صورت مي گيرد ( همان منبع ) .

محيطهاي رسانه­اي پيچيده در حال گسترش هستند و مهم است بدانيم اين سيستمها با چه نوع كاربراني بهتر عمل مي­كنند. از نظر اقتصادي نيز منطقي است بررسي شود چه كساني از درمان در محيطهاي مجازي بيشتر بهره­مند مي­شوند. در آن دسته از محيطهاي رسانه­اي كه به اندازه كافي غرق كننده­اند، نقش عوامل مرتبط با كاربر بر احساس حضور كاهش مي­يابد رسانه ­ها و محيطهاي كمتر غرق كننده بيشتر به منظور آموزش و محيطهاي بيشتر غرق كننده بيشتر به منظور مهارت آموزي به كار مي آيند (همان منبع).

2-1-15-2-   انواع غرق شدن

غرق شدن مبتني بر چالش[3]: بسياري از والدين به اين دليل از بازيهاي رايانه­اي شكايت مي­كنند كه فرزندان آنان آنقدر هنگام بازي در آن غرق مي شوند كه از ساير فعاليتها باز مي­مانند. به نظر كودكان مهمترين تفاوت بين داستان يا فيلم با بازي آن است كه بازي يك موقعيت تعاملي است. بازي فرصتي براي تصميم گرفتن، عمل كردن و مشاهده اثر اين تصميم و عمل در محيط بازي است. از نظر برخي از آنان اين مهمترين جنبه غرق شدن در بازي است. اين نوع غرق شدن كه در بازي اهميت زيادي دارد و مبتني بر تعامل است، غرق شدن مبتني بر چالش است، اين غرق شدن وقتي به حداكثر خود مي­رسد كه فرد تعادلي رضايت بخش بين مقتضيات بازي و تواناييهاي خود احساس كند. اين چالشها ممكن است در حيطه مهارتهاي حركتي يا ذهني (مانند تفكر راهبردي يا حل منطقي مسايل) باشد، اما غالباً هر دو حيطه در بازيها مهم هستند.

غرق شدن تصوري[4]: بعدي از تجربه بازي كه در آن فرد جذب داستان مي­شود يا با يك شخصيت داستان همانند سازي مي كند، غرق شدن تصوري است. در اين صورت بازيكن خيال خود را به كار
مي گيرد و با شخصيتهاي داستان همانند مي شود و با آنان همحسي مي كند.

غرق شدن حسي: در برخي از محيطهاي مجازي، فقط يك حس فرد به كار گرفته مي­شود، مانند اغلب محافظهاي صفحه نمايش. در برخي محيطهاي مجازي از چند حس فرد استفاده مي­شود، مانند اغلب شبيه سازيهاي آموزشي. اين نوع محيطها تجربه غرق شدن حسي بيشتري ايجاد مي كنند.

تجربه غرق شدن تصوري، بر خلاف غرق شدن حسي، حاصل جذب شدن در يك ماجراي جالب است. فيلم از اين دو نوع غرق شدن بهره مي گيرد اما غرق شدن مبتني بر چالش در بازيهاي رايانه اي نقش محوري دارد، زيرا بازي مستلزم مشاركت فعال است و بازيكن همواره با چالشهاي مختلف روبرو مي شود. از آنجا که اغلب بازیهای رایانه ای امروز هم از نظر دیداری-شنیداری و هم از نظر روایتگری[5] غنی هستند، این سه نوع غرق شدن همپوشیهاي زیادی یافته اند (پناهی شهری، 1388).

2-1-15-3-حالتهاي غرق شدن

اسميت[6] و همكاران (1998) به انواع متفاوتي از حالتهاي غرق شدن اشاره كرده­اند. متداولترين حالت غرق شدن كه هر روز با آن مواجه هستيم، چيزي است كه آن را واقعيت مي ناميم. اصطلاح واقعيت معاني فلسفي زيادي دارد اما در اينجا آن را به عنوان يك اصطلاح پايه­اي و معيار در نظر مي­گيريم تا غرق شدن را با آن مقايسه كنيم. شكل1-2 غرق شدن در واقعيت را نشان مي­دهد، يعني مشاهده از طريق تحريك حسي و عبور اين تحريكات از صافي ذهن و تبديل شدن آن به يك ادراك يا شناخت. در اين شكل فرد از نظر جسمي و ذهني در واقعيت غرق شده است. در اين صورت، تصوير و تصوري كه در ذهن فرد است با آنچه در بيرون ذهن و عالم واقع است يكسان است.

شكل 2-1  غرق شدن در واقعيت

دو نوع ديگر غرق شدن در واقعيت در شكل 2-2 ديده مي شود. اين شكل غرق شدن به هنگام خواب ديدن و خيالبافي را نشان مي دهد. هنگام خواب ديدن، تحريكات ذهني بدون تاثير تحريكات بيروني (يا با حداقل تحريك بيروني) دنيايي را خلق مي كنند. در خيالبافي گرچه تحريكات بيروني وجود دارند، اما اين تحريكها موجب ادراكها و شناختهاي معمول نمي شوند و فرد در دنياي ديگري شبيه خواب ديده ها غرق مي شود. وقتي فرد در حال خيالپردازي است، محيط اطرافش با محيط ذهني اش يكسان نيست. برخي از مردم حتي وقتي در تماس مستقيم با واقعيت هستند، خيالپردازي مي كنند. مثل كسي كه در صف منتظر است و كاملا از آنچه در اطرافش مي گذرد آگاه است، اما به اتفاقات گذشته و آرزوهاي آينده فكر مي كند. يك عامل مهم در تعيين سطح غرق شدن در خيالپردازي، سطح درگير شدن آزمودني با موقعيت جاري خويش است. هرچه آزمودني با واقعيت كمتر درگير شده باشد، در خيالهاي خود بيشتر غرق مي شود. البته هنگام خيالپردازي معمولا تحريكات محيط به اندازه كافي هستند و هشياري مغزي آن قدر بالاست كه فرد قادر است واقعيت را نيز در نظر داشته باشد.

شكل 2- 2 غرق شدن به هنگام خواب ديدن (تصوير سمت راست) و خيالبافي (تصوير سمت چپ)

يك محيط مجازي ممكن است يكي را در خود غرق كند و ديگري را غرق نكند. شكل 2-3 يك محيط مجازي (مثلا يك فيلم بر پرده سينما يا برنامه­اي روي صفحه رايانه) را نشان مي­دهد، كسي كه در سمت راست قرار دارد، در محيط مجازي غرق شده است (مثلاً تماشاگر سينما يا كاربر رايانه ) اما در سمت چپ فرد در محيط مجازي غرق نشده است و صرفاً تصاويري روي پرده يا صفحه مي­بيند (مانند منتقد و كارگردان سينمايي كه براي تحليل فيلم آن را مشاهده مي كند يا برنامه نويسي كه كيفيت برنامه را بررسي مي كند.) شكل 2-3 همين موقعيت را در يك محيط مجازي مفهومي (مثلا يك داستان مكتوب) نشان مي دهد. در اينجا نيز خواننده معمولي در داستان غرق مي شود اما منتقد ادبي گويي از بالا به آن مي نگرد و در آن غرق نشده است.

شكل 2-3 دو نفر در يك محيط مجازي ادراكي (مثلا يك فيلم) كه يكي غرق شده (تصوير سمت راست)  و ديگري غرق نشده است (تصوير سمت چپ)

شكل2- 4 دو نفر در يك محيط مجازي مفهومي (در يك متن مكتوب، مثلا داستان) كه يكي غرق شده (تصوير سمت راست)  و ديگري غرق نشده است (تصوير سمت چپ)

[1] - vivid imagery

[2] - self-control

[3] - challenge-based immersion

[4] - imaginative immersion

[5] - narrative

[6] - Smith