امیل دورکیم از اولین جامعه شناسانی است که مفهوم انسجام و همبستگی اجتماعی را مورد مطالعه قرار داده است و وجود آنرا برای هر جامعه‌اي لازم مي‌داند.

جاناتان ترنر به نقل از دورکیم مي‌گوید انسجام وقتی رخ مي‌دهد که عواطف افراد به وسیله نمادهای فرهنگی تنظیم شوند، جايیکه افراد متصل به جماعت، اجتماعی شده باشند، جاييکه کنش‌ها تنظیم شده و به وسیله هنجارها هماهنگ شده‌اند و جاییکه نابرابریها قانونی تصور مي‌شود(اکبری ؛17:1383).

بنابراین جوامع مادامیکه جمعیت آنها اندک بوده و جوامعی ساده با باورها و ارزشهای محدود و ساده بودند انسجام در آنها مکانیکی بوده است اما دورکیم معتقد است جوامع سنتی در روند تکاملی خود تحت تاثیر عواملی، تغییراتی را در خود پذیرا مي‌شوند مهمترین این عوامل از نظر دورکیم پیشرفت تقسیم کار است که باعث تحولی عظیم در این جوامع گشته و در حقیقت بدلیل تقسیم کار است که جامعه سنتی مبتنی بر انسجام مکانیکی به جامعه صنعتی مبتنی بر همبستگی ارگانيكي تبدیل مي‌گردد(همان :18).

لذا وجود تقسیم کار است که جامعه‌اي با ماهیتی سنتی را به جامعه‌اي دگرگون شده و با ماهیتی صنعتی بدل مي‌کند. تقسیم کار هر چه پیچیده‌تر و تخصصی‌تر مي‌شود توافق روی دایره‌‌های اخلاقی کاهش مي‌یابد و تمایزات بین افراد رشد میکند وفاق حاصل از انسجام مکانیکی جای خود را به وفاق جدیدی مي‌دهد که برخاسته از انسجام ارگانيكی نظم جدید است (همان :18). اما در این زمینه که چه چیزی تقسیم کار را ایجاد و تشدید مي‌کند دوركیم مي‌گوید «بین تراکم مادی و تراکم اخلاقی پیوند نزدیکی وجود دارد به گونه‌اي که با افزایش تراکم مادی دورکیم به عناصری چون افزایش تراکم جمعیت، افزایش و تشکیل شهرنشینی، تعداد و سرعت راه‌‌های ارتباطی و حمل و نقل اشاره دارد». دورکیم معتقد است وقتی جامعه‌اي افزایش یافته متنوع مي‌گردد. رشد و افزایش تعاملات افراد به پیچیدگی و تخصصی‌تر شدن تقسیم کار و تراکم اخلاقی مي‌انجامد و به تعبیر گی‌روشه از این جریان متحرک عمومی، لاجرم درجه بسیار بالایی از فرهنگ حاصل خواهد شد. و بنا براین همین شدت روابط است که تمدن را در جوامعی مي‌سازد که انسجامش دیگر از نوع ارگانیکی است.(همان :18-19).

3-مشارکت اجتماعی:

واژه مشارکت يك كلمه‌ی عربی و بر وزن مفاعله است. مشارکت در فرهنگ معین به معنای شرکت دادن، انبازی کردن و همین طور به معنای تعیین سود یا زیان دو یا چند تن که با سرمایه ی‌‌های معین در زمان های مشخص به بازرگانی پرداخته‌اند آمده است .دهخدا نیز در لغت نامه‌ی خود این مفهوم را مأخوذ از تازی و به معنی شراکت و انبازی کردن و حصه‌داری و بهره‌برداری میداند.(اکبری؛ 27:1383) همچنین عده‌اي مشارکت را از لحاظ لغوی به معنی کمک فعال و واقعی مشخص به یک عمل مي‌دانند. آلن بیرو مي‌گوید: «مشارکت به معنای سهمی در چیزی یافتن و از آن سود بردن و یا در گروهی شرکت جستن و بنابراین با آن همکاری داشتن است، به همین جهت از دیدگاه جامعه شناسی باید بین مشارکت بعنوان حالت یا وضع (امر شرکت کردن) و مشارکت بعنوان عمل و تعهد مشارکت) تمیز قائل شده واژه مشارکت معادل واژه «participation» لاتین است که از حیث لغوی به معنای درگیری و تجمع برای منظور خاص مي‌باشد. در فرهنگ بین‌المللی و بستر معانی زیر برای اصطلاح «participation» آمده است: عمل یا وضعیت شرکت جستن، بهره‌وری در چیزی، مشارکت بر اساس رابطه خویشاوندی که بیش از یک نفر در آن شرکت داشته باشند.(همان :28-27)

امامفهوم مشارکت قدمتی به درازای تاریخ زندگی اجتماعی بشر دارد که در طول حیات طولانی خود روند تکامل و دگرگونی را پشت سرگذاشته و به اقتضای شرایط زمانی و مکانی خود تعاریف مختلفی به خود دیده است. کائوتری اعتقاد دارد که مشارکت به قدمت تاریخ بشری پیشینه دارد چرا که نظر و عمل مشارکت در بطن هر جامعه و در مفاهیمی چون دلبستگی، اتحاد، همکاری، انجمن و مانند آنها نهفته است و از قدیم شالوده پیدایش اجتماعی ـ انسان شناختی نوع بشر تلقی شده است(اکبری؛ 28:1383). به نظر هال تعارض بین دیدگاه های عمل گرایانه و دیدگاه های عمدتا فلسفی از مشارکت موجب شده است که مفهوم مشارکت تبدیل به یک مفهوم چند وجهی شود و در طی زمان با معنای متفاوتی هویدا شود.(ازکیا و غفاري؛ 183:1380).

به دلیل همین پیچیدگی است که تعریف واحدی از مفهوم مشارکت نمي‌توان یافت که همه صاحبنظران روی آن توافق داشته باشند، لذا تعاریف گوناگونی از مشارکت در حوزه‌‌های مختلف علوم انسانی وجود دارد که به ذکر تعدادی از آنها مبادرت خواهیم کرد:

همچنین در تعریف مشارکت گفته شده: «مشارکت مردمی به معنای کوشش و تلاش جمعی در یک چارچوب سازمانی است که اعضا با ائتلاف منابع در صدد دستیابی به اهداف خودشان هستند. در نتیجه، مشارکت فرایندی فعال است که هر یک از مشارکت‌کنندگان به واسطه اندیشه، تأمل و نظارت فعالشان به اقدام و عمل مشارکتی ترغیب مي‌شوند».

بنابراین مشارکت اجتماعی را مي‌توان فرایند سازمان یافته‌اي دانست که از سوی افراد جامعه به صورت آگاهانه، داوطلبانه و جمعی با در نظر داشتن هدف‌‌های معین و مشخص به منظور سهیم شدن در منابع قدرت انجام مي‌گیرد. شهود چنین مشارکتی، وجود نهادهای مشارکتی چون انجمن‌ها، گروه‌ها، سازمان‌‌های محلی و غیر دولتی است .(همان، 293).

1-1-2 تاریخچه اخلاق

توجه به منشاء گرایش انسان به اخلاق و به میان آمدن اخلاق در زندگی بشری در فهم هویت اخلاق اهمیت دارد. اگرچه در این مسئله دانشمندان اختلاف نظر دارند اما تفسیر کی یرکه گارد قانع کننده است. بر مبنای تفسیر وی، انسان ها در تحول وجودی از حیوانیت به سپهر اول وجودی از دغدغه ی تکلیف در برابر دیگران مبتنی بر خردورزی برخوردار می شوند(قراملکی،9:1386).

زندگانی آدمی، از هنگامی که به آستانه ی تمدن گام نهاد، همواره با بایدها و نبایدها همراه بوده و هست. این بایدها و نبایدها که از بنیان های گوناگون  برخاسته اند، همواره به صورت آداب و سنن، قاعده ها و قانون ها، چگونگی زندگانی آدمیان را به فرمان خود داشته اند. آن گاه که آدمی از بایدها و نبایدهایی که بیشتر به صورت روا و ناروا و یا پسندیده و ناپسند عرضه می شوند، فراتر رود و به بازشناسی نیک از بد برسد و این شناخت ارزش نیک او را به کردار شایسته برانگیزد، به قلمرو اخلاق رسیده و در راه انسان شدن گام نهاده است. زیرا با آنکه هر فردی به طور طبیعی و از دیدگاه زیستی آدمیزاده است، اما انسان شدن او تنها یک امکان است؛ امکانی که واقعیت یافتن آن همانا در روکردن به ارزش های اخلاقی است. تکامل اخلاقی بیش از آن که همانند تکامل علمی یا اجتماعی یک روند همگانی باشد تکامل فردی است. بدین سان به این نکته مهم می رسیم که بنیاد اخلاق و ارج اخلاقی در آزادی است، از این روست که هرچند هم کسی با عادت های شایسته بار آمده باشد، تا خود به مقام گزینش ارزش ها نرسد به سپهر حقیقی اخلاق نخواهد رسید(نقیب زاده،15:1387).

به گواهی اسناد تا قرن پنجم قبل از میلاد از حد پند واندرز، امرو نهی، وعظ و راهنمایی و تشویق به پیروی از سرمشق ها پیش تر نرفته است. اندیشیدن درباره مبانی اخلاق از قرن پنجم قبل از میلاد با سقراط آغاز می شود که همواره سعی در آن داشت تا به اتباع خود بفهماند باید اعمال، افعال و اعتقاداتشان را به محک نقد بزنند و با معیار عقل، سره را از ناسره باز شناسند. او رسالت خود می دانست تا پیروانش را به نتایج عقلی عقاید واعمالشان آگاه سازد(آهنگری،12:1386).

افلاطون پایه اخلاق را بر عدالت قرار داده است. اخلاق را مساوی عدالت و عدالت را مساوی زیبایی می داند، و عدالت را هماهنگی اجزاء با کل گفته است. اخلاق یعنی انسان در درون خودش که مجموعه ای است از اندیشه ها، تمایلات، خواست ها، اراده ها و تصمیم ها باید اجزایش با همدیگر تناسب داشته باشند(مطهری،20:1362). در حالی که فلسفه ارسطو در پی تدوین یک فلسفه اخلاقی طبیعی و متکی بر دیدگاه طبیعت گرایانه، دنیوی و عملی بود. ارسطو می خواست برای زندگی روزمره انسان، سعادت و خوشبختی فراهم کند. به این معنی، فلسفه ارسطو یک فلسفه واقع گرا است(آهنگری،12:1386).

رواق گرایی در سال 155 بعد از مسیح در روم مبنای فلسفی قانون روم را تشکیل داد. متفکران رواقی در دوره رومی، آرمان شهر یونانی را به شهرهای بین المللی جهان محور، تغییر دادند. خود رواقیان تصریح کرده اند که علم اخلاق به منزله ی میوه درخت دانش و فلسفه است. رواقیان معتقد بودند که خیر یا شر به خود شخص بستگی دارد. اشخاص دیگر بر امور خارجی که بر تو مؤثرند، اقتدار دارند. اپیکتتوس این معنا را در این جمله بیان کرده است که فضیلت در اراده جای دارد؛ بدین معنا که فقط اراده است که خوب یا بد است(اخوان، 1385: 43-42).

اسپینوزا نیکبختی را در شناسایی حقیقی که همانا شناخت خدا و عشق خردمندانه به اوست می داند و از آنجا که رسیدن به این مقام را همانا هنر اخلاقی می شمارد، نتیجه می گیرد که نیکبختی نه پاداش هنر بلکه خود هنر است(نقیب زاده،50:1387).

در سبز فایل هیوم در حوزه اخلاق، انقلاب کپرنیکی نمود. مضمون انقلاب او، این است که نه تنها در حوزه اخلاق، عقل برتر از احساس نیست و باید احساس را پایه اخلاق قرار داد و عقل را به آن متکی ساخت، بلکه عقل، برده انفعالات است و جز خدمت به آن ها کار دیگری از آن ساخته نیست(آهنگری:1386:12).

کانت بنای اساسی اخلاق را قضایای اخلاقی پیشینی می داند که زائیده ی عقل انسانی می باشد و به هیچ وجه از تجربه و آزمایش نشأت نگرفته است و به طور کلی از نظر کانت وظیفه اولیه فیلسوف اخلاقی باید این باشد که عناصر پیشینی از معرفت اخلاقی را شناسایی و منشأ آن ها را پیدا کرده، نشان دهد. مثلاً معانی تعهد را نباید در طبیعت انسان یا در اوضاع و شرایط عالمی که در آن قرار دارد جستجو کرد، بلکه باید آن را به نحو پیشینی در مفاهیم عقل(عملی) محض جستجو کرد(حقانی زنجانی،43:1377).

عمر دراز زرتشتیگری با همه ی افت و خیزهایش، دلیل محکمی بر اثرگذاری آن بر فرهنگ مردم ایران و دیگر ملت هایی است که به این دین گرویده اند و مدت ها تحت سلطه ی ایران بوده اند. از این رو می توان گفت اخلاق حرفه ای و روابط تولیدی و اجتماعی ما نیز تا پیش از ورود به عصر صنعتی از  تأثیر آن به دور نمانده است(فریور،28:1386).

در زمان داریوش پادشاه هخامنشی دستمزد کارگران بر اساس مهارت و سن طبقه بندی می شدند. مادران از مرخصی و حقوق زایمان و نیز حق اولاد استفاده می کردند و می توانستند کار نیمه وقت انتخاب کنند تا از عهده ی وظایفی که در خانه داشتند برآیند(فرهود،2:1386). به نظر می رسد در همین زمان بوده است که انجمن های گوناگون حرفه مندان و پیشه وران، با الگوی اتحادیه ی بنایان آزاد که پیش تر در مصر و فلسطین تشکیل شده بود در سراسر امپراطوری ایران شکل گرفت. در عصر هخامنشی، پارسیان شایسته ی خود نمی دانستند که در کارگاه های ساختمانی آن دوران کار کنند و لذا کارهای ساختمانی بزگ توسط کارگران فنی غیر پارسی صورت می گرفت و طبیعی است که روال رایج در شکل گیری و اداره ی اتحادیه ی بنایان آزاد مصری، در این کارگاه های ساختمانی نیز الگوی تشکیلات حرفه ای شده باشد. به عبارت دیگر عدم حضور پارسیان به عنوان حرفه مندان و کارگران فنی در گارگاه های پرجمعیت ساختمانی، منجر به استقلال و آزادی هرچه بیشتر کارگران شد و آن گاه که کشاکش بین دستگاه دولتی و کارگران درگرفت، تشکیلات حرفه ای مستقل و آزاد به عنوان نتیجه ی این کشاکش پیدا شد(فریور،34:1386).

پیشدادیان و کیانیان که قبل از اشکانیان حکومت می کردند مشاغل و حرفه های گوناگون در کشور وسیع و پهناور ایران ایجاد نموده بودند و برای هریک از این حرفه ها اخلاق معینی داشتند. تخلیق به این خلق و خوی مورد پسند و ستایش و متقابلاً دوری از آن اخلاق انسانی مورد تنفر و انزجار همه ی ایرانیان روزگار اساطیری بود. کسانی می توانستند به حرفه ای دست یابند که از کمالات معنوی و رفعت اخلاقی برخوردار باشند. بر مبنای شاهنامه، در دوره ی پیشدادیان و کیانیان، در امر انتصاب افراد به مشاغل، شایسته سالاری مورد توجه بوده است. در دولت های پیشدادیان و کیانیان دستگاه ها و ادارت منظمی داشتند، سران مملکتی، مسئولین ذی ربط و کسانی که در رده ها و دیوان های کشوری و امور لشکری و جنگی قرار می گرفتند، حق و حقوق نسبت به مردم در خود احساس می کردند و می خواستند با ادای حق و اجرای آن دین خود را نسبت به مردم پرداخته باشند(فتح االه زاده،1386: 107و97).

در عصر ساسانی، حرفه مندان و سوداگران، تشکیلات صنفی و جشن های صنفی داشتند و امورشان را «واستریوشان سالار» رسیدگی و اداره می کرد، چرا که با کشاورزان در یک طبقه بودند. وظیفه ی اصلی این مأمور که از طرف شاه و اعضای خاندان های اعیان معین می شد، جمع آوری مالیات بود. در بعضی نواحی و ایالات ایران، جمع آوری خراج توسط «آمارکاران» انجام می شد که تابع واستریوشان سالار بود.

با توسعه ی شهرنشینی، پیشه وران از طبقه ی کشاورزان جدا شدند و آن ها که دوره گردی می کردند یا در روستاها سکونت داشتند، در شهرها ساکن گردیدند و همگی خود را به کانون قدرت مذهبی نزدیک ساختند تا فشار حاکمیت را بر طبقه ی خود بکاهند. با نفوذ فزاینده ی مذهب و روحانیت در طبقه ی حرفه مندان، اخلاق حرفه ای بیش از پیش تحت تأثیر مذهب قرار گرفت و همین امر به استواری بیشتر پیوند روحانیت و بازار انجامید(فریور،1386: 36-35).

اخلاق اسلامی یک اخلاق انتزاعی، خشک و بی ارتباط با سلسله نیازهای طبیعی و فطری انسان ها نیست، از این رو نه فقط ناظر به تنظیم مناسبات انسان با خداوند و عالم ماوراء است، بلکه به صورتی چشم گیرتر، بر روابط انسان با خود، با طبیعت و دیگر انسان ها، تأثیر می گذارد و موجبات طراوت و شادابی، بالندگی، سلامت و پایایی همه عرصه ها و قلمروهای زیست بشری را فراهم می سازد (غلامی،73:1388). در دین مبین اسلام، روایت بسیار معروف نبوی «إنی بعثت لا تمم مکارم الأخلاق» حکایت از اهمیت اخلاق در جهت گیری دعوت انبیاء دارد. رعایت اخلاق در حرفه یکی از دغدغه های مهم انبیاء است. در قرآن، توحید و برقراری قسط، دو هدف عمده در جهت گیری دعوت انبیا توصیف شده است. در آیا 84 تا 86 سوره ی هود، رسالت حضرت شعیب در دعوت به خدا و وفای به مکیال و میزان و اجتناب از کم فروشی دانسته شده است. اگر در اخلاق حرفه ای، رعایت حقوق دیگران مبنای تعامل حرفه ای است، رساله حقوق امام سجاد مبین این حقوق است.

یکی از پرثمرترین آثار تمدن اسلامی، رشد اخلاق حرفه ای است. کتاب هایی که در تمدن اسلامی در آداب حرف و مشاغل چون آداب تعلیم و تربیت، آداب قضا و آیین های اخلاقی دیوان ها نگارش یافته اند، حکایت از اهمیت راهبردی اخلاق در هدایت مشاغل و حرف دارد. نهادهای رسمی چون حسبه و نهادهایی چون اصناف، وظیفه ی نظارت و ترویج اخلاق در مشاغل را بر دوش داشته است (قرا ملکی، 1386: 17-16).

در میان منابع سنتی اخلاق، عناوین متعددی به چشم می خورد که به تدوین اصول و دستورات اخلاقی شغلی و صنفی پرداخته استاز آن جمله می توان به کتاب آداب المتعلمین شهید ثانی، تنبیه الأمراء و ایقاظ العلماء کوزه کنانی، فتوت نامه عبدالرزاق کاشانی، فتوت نامه چیت سازان، فتوت نامه آهنگران و…اشاره کرد. در سال های اخیر نیز آثار متعددی در زمینه اخلاق پزشکی، اخلاق مهندسی، اخلاق بازرگانی و اخلاق مدیریت تألیف یا ترجمه شده است که همه روی آوردی فردگرایانه دارد و به اصول اخلاقی متعلق به فرد ـ از آن جهت که دارای پیشه خاصی است ـ پرداخته است(غفوری نژاد،58:1383)

عمر دراز زرتشتیگری با همه ی افت و خیزهایش، دلیل محکمی بر اثرگذاری آن بر فرهنگ مردم ایران و دیگر ملت هایی است که به این دین گرویده اند و مدت ها تحت سلطه ی ایران بوده اند. از این رو می توان گفت اخلاق حرفه ای و روابط تولیدی و اجتماعی ما نیز تا پیش از ورود به عصر صنعتی از  تأثیر آن به دور نمانده است(فریور،28:1386).

در زمان داریوش پادشاه هخامنشی دستمزد کارگران بر اساس مهارت و سن طبقه بندی می شدند. مادران از مرخصی و حقوق زایمان و نیز حق اولاد استفاده می کردند و می توانستند کار نیمه وقت انتخاب کنند تا از عهده ی وظایفی که در خانه داشتند برآیند(فرهود،2:1386). به نظر می رسد در همین زمان بوده است که انجمن های گوناگون حرفه مندان و پیشه وران، با الگوی اتحادیه ی بنایان آزاد که پیش تر در مصر و فلسطین تشکیل شده بود در سراسر امپراطوری ایران شکل گرفت. در عصر هخامنشی، پارسیان شایسته ی خود نمی دانستند که در کارگاه های ساختمانی آن دوران کار کنند و لذا کارهای ساختمانی بزگ توسط کارگران فنی غیر پارسی صورت می گرفت و طبیعی است که روال رایج در شکل گیری و اداره ی اتحادیه ی بنایان آزاد مصری، در این کارگاه های ساختمانی نیز الگوی تشکیلات حرفه ای شده باشد. به عبارت دیگر عدم حضور پارسیان به عنوان حرفه مندان و کارگران فنی در گارگاه های پرجمعیت ساختمانی، منجر به استقلال و آزادی هرچه بیشتر کارگران شد و آن گاه که کشاکش بین دستگاه دولتی و کارگران درگرفت، تشکیلات حرفه ای مستقل و آزاد به عنوان نتیجه ی این کشاکش پیدا شد(فریور،34:1386).

پیشدادیان و کیانیان که قبل از اشکانیان حکومت می کردند مشاغل و حرفه های گوناگون در کشور وسیع و پهناور ایران ایجاد نموده بودند و برای هریک از این حرفه ها اخلاق معینی داشتند. تخلیق به این خلق و خوی مورد پسند و ستایش و متقابلاً دوری از آن اخلاق انسانی مورد تنفر و انزجار همه ی ایرانیان روزگار اساطیری بود. کسانی می توانستند به حرفه ای دست یابند که از کمالات معنوی و رفعت اخلاقی برخوردار باشند. بر مبنای شاهنامه، در دوره ی پیشدادیان و کیانیان، در امر انتصاب افراد به مشاغل، شایسته سالاری مورد توجه بوده است. در دولت های پیشدادیان و کیانیان دستگاه ها و ادارت منظمی داشتند، سران مملکتی، مسئولین ذی ربط و کسانی که در رده ها و دیوان های کشوری و امور لشکری و جنگی قرار می گرفتند، حق و حقوق نسبت به مردم در خود احساس می کردند و می خواستند با ادای حق و اجرای آن دین خود را نسبت به مردم پرداخته باشند(فتح االه زاده،1386: 107و97).

در عصر ساسانی، حرفه مندان و سوداگران، تشکیلات صنفی و جشن های صنفی داشتند و امورشان را «واستریوشان سالار» رسیدگی و اداره می کرد، چرا که با کشاورزان در یک طبقه بودند. وظیفه ی اصلی این مأمور که از طرف شاه و اعضای خاندان های اعیان معین می شد، جمع آوری مالیات بود. در بعضی نواحی و ایالات ایران، جمع آوری خراج توسط «آمارکاران» انجام می شد که تابع واستریوشان سالار بود.

با توسعه ی شهرنشینی، پیشه وران از طبقه ی کشاورزان جدا شدند و آن ها که دوره گردی می کردند یا در روستاها سکونت داشتند، در شهرها ساکن گردیدند و همگی خود را به کانون قدرت مذهبی نزدیک ساختند تا فشار حاکمیت را بر طبقه ی خود بکاهند. با نفوذ فزاینده ی مذهب و روحانیت در طبقه ی حرفه مندان، اخلاق حرفه ای بیش از پیش تحت تأثیر مذهب قرار گرفت و همین امر به استواری بیشتر پیوند روحانیت و بازار انجامید(فریور،1386: 36-35).

اخلاق اسلامی یک اخلاق انتزاعی، خشک و بی ارتباط با سلسله نیازهای طبیعی و فطری انسان ها نیست، از این رو نه فقط ناظر به تنظیم مناسبات انسان با خداوند و عالم ماوراء است، بلکه به صورتی چشم گیرتر، بر روابط انسان با خود، با طبیعت و دیگر انسان ها، تأثیر می گذارد و موجبات طراوت و شادابی، بالندگی، سلامت و پایایی همه عرصه ها و قلمروهای زیست بشری را فراهم می سازد (غلامی،73:1388). در دین مبین اسلام، روایت بسیار معروف نبوی «إنی بعثت لا تمم مکارم الأخلاق» حکایت از اهمیت اخلاق در جهت گیری دعوت انبیاء دارد. رعایت اخلاق در حرفه یکی از دغدغه های مهم انبیاء است. در قرآن، توحید و برقراری قسط، دو هدف عمده در جهت گیری دعوت انبیا توصیف شده است. در آیا 84 تا 86 سوره ی هود، رسالت حضرت شعیب در دعوت به خدا و وفای به مکیال و میزان و اجتناب از کم فروشی دانسته شده است. اگر در اخلاق حرفه ای، رعایت حقوق دیگران مبنای تعامل حرفه ای است، رساله حقوق امام سجاد مبین این حقوق است.

یکی از پرثمرترین آثار تمدن اسلامی، رشد اخلاق حرفه ای است. کتاب هایی که در تمدن اسلامی در آداب حرف و مشاغل چون آداب تعلیم و تربیت، آداب قضا و آیین های اخلاقی دیوان ها نگارش یافته اند، حکایت از اهمیت راهبردی اخلاق در هدایت مشاغل و حرف دارد. نهادهای رسمی چون حسبه و نهادهایی چون اصناف، وظیفه ی نظارت و ترویج اخلاق در مشاغل را بر دوش داشته است (قرا ملکی، 1386: 17-16).

در میان منابع سنتی اخلاق، عناوین متعددی به چشم می خورد که به تدوین اصول و دستورات اخلاقی شغلی و صنفی پرداخته استاز آن جمله می توان به کتاب آداب المتعلمین شهید ثانی، تنبیه الأمراء و ایقاظ العلماء کوزه کنانی، فتوت نامه عبدالرزاق کاشانی، فتوت نامه چیت سازان، فتوت نامه آهنگران و…اشاره کرد. در سال های اخیر نیز آثار متعددی در زمینه اخلاق پزشکی، اخلاق مهندسی، اخلاق بازرگانی و اخلاق مدیریت تألیف یا ترجمه شده است که همه روی آوردی فردگرایانه دارد و به اصول اخلاقی متعلق به فرد ـ از آن جهت که دارای پیشه خاصی است ـ پرداخته است(غفوری نژاد،58:1383)

اخلاق حرفه ای دارای دو مؤلفه اصلی است. جهت شناخت اخلاق حرفه ای ابتدا باید به بررسی این دو مؤلفه یعنی، اخلاق و حرفه پرداخت، تا بتوان به کمک آن ها به شناخت دقیق تری از مفهوم اخلاق حرفه ای نایل شد.

اخلاق جمع «خلق» (بر وزن قفل) و «خلق» (بر وزن افق) می باشد. به گفته راغب در کتاب المفردات، این دو واژه در اصل به یک ریشه باز می گردد، خلق به معنای هیئت و شکل و صورتی است که انسان با چشم می بیند و خلق به معنای قوا و سجایا و صفات درونی است که با چشم دل دیده می شود( فرمهینی فراهانی،144:1390). اخلاق، یعنی رعایت اصول معنوی و ارزش هایی که بر رفتار شخص یا گروه حاکم است، مبنی بر اینکه درست چیست و نادرست کدام است؟ اخلاق، مفاهیمی چون: اعتماد، صداقت، درستی، وفای به عهد نسبت به دیگران، عدالت و مساوات و فضائل شهروندی و خدمت به جامعه را در بر می‌گیرد. اخلاق در معنی، تشخیص درست از نادرست و خوب از بد، همیشه موضوع مورد بحث فلاسفه بوده، آنها به عنوان یکی از شاخه‌های فلسفه، در مورد آن سخن گفته‌اند(رحمانی سرشت و همکاران،1388). اخلاق را گاهی وصف حالت یا رفتار می دانیم و گاهی مرادمان از آن دانش نظامند است. اخلاق را مجموعه‌ای از صفات روحی و باطنی انسان تعریف کرده‌اند که به صورت اعمال و رفتاری که از خلقیات درونی انسان ناشی می‌شود، بروز ظاهری پیدا می‌کند و بدین سبب گفته می‌شود که اخلاق را از راه آثارش می‌توان تعریف کرد. استمرار یک نوع رفتار خاص، دلیل بر آن است که این رفتار یک ریشه درونی و باطنی در عمق جان و روح فرد یافته است که آن ریشه را خلق و اخلاق می‌نامند. دامنه اخلاق را در حد رفتارهای فردی تلقی می‌کنند، اما رفتارهای فردی وقتی که در سطح جامعه یا نهادهای اجتماعی تسری پیدا می‌کند و شیوع می‌یابد، به نوعی به اخلاق جمعی تبدیل می‌شود که ریشه‌اش در فرهنگ جامعه می‌دواند و خود نوعی وجه غالب می‌یابد که جامعه را با آن می‌توان شناخت(تولایی،46:1388). به زعم قراملکی اخلاق، رفتار ارتباطی پایدار مبتنی بر رعایت حقوق طرف ارتباط است. بر اساس این تعریف اخلاق به نسبت بین دو امر اطلاق می شود: کسی که رفتاری انجام می دهد و کسی یا چیزی که به نحوی هدف آن رفتار قرار می گیرد. طرف ارتباط حقوقی دارد و صاحب رفتار ارتباطی، در قبال آن حقوق وظایفی دارد. اخلاق بر حسب گوناگونی دو طرف این نسبت تنوع می یابد:

• • کسی، دارای رفتار ارتباطی درون شخصی است، یعنی فردی رفتاری انجام می دهد که خود وی به نحوی هدف رفتار خویش قرار می گیرد. خودارزیابی، خود فراموشی، خودکشی، خودافشاگری، اعتماد به نفس، صداقت با خود و… نمونه هایی از رفتارهای ارتباطی درون شخصی اند. برخی از این رفتارها اخلاقی اند و برخی دیگر نه، اگر کسی در رفتار ارتباطی درون شخصی حقوق خویش را پاس دارد، با خود به نحو اخلاقی رفتار کرده است و اگر حقوق خویش را پایمال سازد، رفتارش اخلاقی نیست.
  • کسی دارای رفتار ارتباطی بین شخصی است، یعنی فردی رفتاری انجام می دهد که دیگر انسان ها هدف این رفتار قرار می گیرند. رفتار ارتباطی بین شخصی وقتی اخلاقی است که حقوق افراد رعایت شود. امانت داری، صداقت با افراد، رازداری، احترام به افراد، امداد به دیگران و … نمونه هایی از رفتارهای ارتباطی بین شخصی اخلاقی است. ورود به حریم خصوصی افراد، مردم آزاری، تهمت و … نیز نمونه هایی از رفتارهای غیر اخلاقی در تعامل با دیگران اند. اخلاق در تعامل بین شخصی دامنه بسیار فراخ دارد و شامل حوزه هایی چون خانواده، فعالیت شغلی، تعامل اجتماعی و امثال آن ها می شود.
  • کسی دارای رفتار ارتباطی برون شخصی است، به معنای اینکه فرد در مواجهه با طبیعت و بلکه محیط زیست طبیعی و حیوانی رفتار اخلاقی یا غیر اخلاقی دارد. حیوان آزاری، تخریب محیط زیست نمونه هایی از رفتار ارتباطی برون شخصی غیر اخلاقی اند(قراملکی، 1388 :61- 60).

اخلاق نمایان کننده شخصیت فرد است و این اخلاق حرفه ای است که شخص را به شکل مطلوب چه در جامعه و چه در بین همکارانش مطرح می کند. در چارچوب این اخلاق حرفه ای است که نقش پذیری افراد در جامعه شکل می گیرد و انسان ها را به هم معطوف تر می کند، ارتباط اجتماعی بین اشخاص را گسترش می دهد یک مجموعه از هنجارها و رفتارهای درونی اخلاقی را بین کارمندان و مدیران به وجود می آورد و همچنین در انجام فعالیت ها و امور اداری و غیر اداری که مربوط به ارباب رجوع می شود نقش مهمی ایفا می کند. اخلاق حرفه ای در واقع به نوبه ی خود باعث تحریک بسیاری از محرک ها و رفع بسیاری از ناهنجاری ها می شود(کئن به نقل از بیک زاد و همکاران،6:1381). اخلاق ورزی نسبت به افراد، اصناف و محیط های اجتماعی مسائل مختلفی ایجاد می کند، به گونه ای که نمی توان انتظار داشت اخلاق واحدی در مورد همه انسان ها وجود داشته باشد و با یک روش با همه آنان عمل نمود و همچنین اخلاق همواره در قالب و چهارچوب مسائل اجتماعی نظیر خانواده، طبقه، حرفه و … مقید است(صادقی،64:1371).

کلمه ی حرفه از لحاظ فنی، سازمانی و روانشناختی، در اواخر قرون وسطی شکل گرفت، اگر چه ریشه های آن به روزگار باستان برمی گردد. در طول آن زمان در اروپا، روند رشد تقسیمات اجتماعی کار اتفاق افتاد که در آثار نویسندگان کلاسیک سیاسی- اجتماعی به روشنی توصیف، تجزیه و تحلیل شده است. در همان زمان زندگی خصوصی از زندگی عمومی جدا شد و انواع متفاوت حرفه گرایی شکل گرفت(انجمن کتابداری قم،23:1386).  به زعم هاتمن پدیده ای از فعالیت های ایجاد شده توسط تقسیم کار است که به عوامل اجتماعی، اقتصادی و تکنولوژیکی نیاز دارد(هاتمن،1416:2010). حرفه اصطلاح رایجی است که در برگیرنده ارتباط اشخاص با یکدیگر با درنظر گرفتن یک مجموعه اصول و قوانین می باشد. به صورت تخصصی، حرفه زمینه ساز ارتباط کارمندان با یکدیگر در اجتماع می باشد. اوزار نیز حرفه را مهارتی شامل تمام یا بخشی از دانش و توانایی در به کارگیری دانش برای عملی سودمند و ارتباط با دیگران تعریف می کند(بیک زاد و همکاران،5:1381).

واژه حرفه کاربردهای فراوان دارد و مفهوم آن نیز از تطور تاریخی بسیاری برخوردار است. عام ترین کاربرد حرفه به معنای پیشه، شغل و کار است. مفهوم اصطلاحی حرفه از دیرباز متفاوت با کار و حتی شغل به کار می رود. تحلیل مفهومی واژه حرفه نشان می دهد که اشتغال یکی از مؤلفه های حرفه است. مؤلفه دیگر روزی به دست آوردن از طریق اشتغال است. مؤلفه ی دیگر اختیار در کار و اشتغال است. مؤلفه مهم خدمت محوری، مثمر به ثمر بودن، مفید بودن یا مطلوبیت اجتماعی حرفه است. مؤلفه دیگر برخورداری از دانش، مهارت و توانایی است. قدما از این مؤلفه سه وجهی به صناعت تعبییر می کنند. دو مؤلفه دیگر را نیز می توان به حرفه افزود: استقلال و میزان قابل توجهی از اقتدار. اما این تعریف های سنتی از حرفه با چالش های بسیاری چون تمایز حرفه از حرفه نما، تمایز آن از زیر حرفه و تمایز حرفه های سنتی از حرفه های نوین روبروست. پرستاری را غالباً حرفه می نامیم ولی می توان آن را زیر شاخه ای از حرفه پزشکی دانست و اینکه عده ای مهندسی را حرفه نما دانسته اند.

عده ای برآنند که شاید از طریق برشمردن مؤلفه ها نمی توان به نحو تحلیلی و پیشین به تعریف دقیقی از حرفه دست یافت بلکه باید آن را از طریق مصادیق مورد تحلیل قرار داد (تعریف به مصداق). چنین تحلیلی می تواند حرفه را به فرایند تعریف کند. به همین دلیل فریدسن فرآیندی را که از طریق آن یک شغل به حرفه می انجامد، معرف حرفه می خواند یعنی تأمل در اینکه چگونه گروه خاص شغلی به منزلت حرفه ای دست می یابند. حرفه، شغلی است که به منزلت حرفه ای رسیده است و این فرایند با شرایط اجتماعی گره می خورد. شرایط اجتماعی نیز، متنوع است. در کشورهای انگلیسی، آمریکایی صنعتی، منزلت حرفه ای بیش از تخصص معرفتی، به مهارت شغلی وابسته است در این رهیافت، تعریف چادویک قابل تأمل است: حرفه نوع خاصی از فعالیت است که فرد به وسیله آن از منزلت و اعتبار خاصی برخوردار می شود و به آداب و اخلاق خاصی متعلق می گردد(قراملکی،1386: 9-6).

الوانی معتقد است که تعریف واحدی برای حرفه وجود ندارد، اما ایشان به نقل از پاگ حرفه را واجد چند ویژگی می داند: حرفه دارای یک چارچوب ذهنی است، مجموعه ای از دانش و تئوری را دربردارد، دارای شأن و مرتبتی اجتماعی است، سازمان یا سازمان هایی آن را ترویج می کنند، گروهی عملاً و نظراً بدان مشغولند، در میان رشته های دانشگاهی جایگاهی دارد و دارای معیارهای اخلاقی و ارزشی خاص خود می باشد(الوانی،58:1377).

فرلاند نیز ویژگی های اصلی یک حرفه را شامل موارد زیر می داند:

مجموعه از دانش تخصصی و مهارت های فنی. هر حرفه ای مستلزم داشتن دانش تخصصی و مهارت های فنی است.

آموزش و تجربه رسمی. هر حرفه ای مستلزم تدارکات وسیع و فشرده ای برای اتخاذ روش لازم به منظور به کارگیری دانش و مهارت های فنی است.

نظام نامه اخلاقی یا استاندارد رفتاری. برای هر حرفه ای باید نظام نامه ای اخلاقی یا استاندارد رفتاری وجود داشته باشد تا اعضای آن حرفه در ارتباط با مراجعان و همکاران خود از آن تبعیت کنند.

تعهد به ارائه خدمات عمومی به عوض کسب درآمد مالی. هدف اصلی ارائه خدمات عمومی است، بنابراین لازم است که اعضا ارائه خدمات به مراجعان را پایه و اساس کار خود قرار دهند نه کسب درآمدهای مالی را.

سازمانی رسمی برای حمایت از حرفه ای شدن. باید یک نوع سازمان رسمی وجود داشته باشد تا تمام اعضا برای عملکرد یکدست و کارآمد در حرفه به هم پیوند دهد.

[1]Hotaman

1 Pugh

[3] Farland

.

مقررات شدید و استانداردهای سطح بالای صلاحیت ها. برای تازه واردان به حرفه باید مقررات شدید و استانداردهای سطح بالای صلاحیت ها وجود داشته باشد.

اطمینان متقابل بین اعضای حرفه و مشتریان. در هر حرفه ای باید برای بین اعضای حرفه و مشتریان اطمینان وجود داشته باشد.

ادامه کار به خاطر دیگران. حرفه به خاطر دیگران دنبال می شود نه به خاطر خود شخص(انجمن کتابداری قم،1386: 26- 25).

حرفه ها از اخلاق دو توقع عمده دارند: که شامل؛ یک، دستیابی به نظام جامع مسئولیت های اخلاقی سازمان به صورت سند جامع اخلاقی برای ممیزی اخلاقی فرایند تصمیم سازی و دو، برخورداری از مهارت تشخیص دقیق و حل اثر بخش مسائل اخلاقی حرفه برای ترویج اخلاق در سازمان می باشد(قراملکی،175:1388).

تعریف اخلاق و حرفه نشان می دهد که اخلاق حرفه ای آداب و ویژگی های حرفه ای ها نیست. بلکه اخلاق حرفه ای شاخه ای از اخلاق کاربردی در قلمرو حرفه است. اخلاق حرفه ای در مفهوم سازی های اولیه به معنای اخلاق مشاغل و حرف به کار می رفت مثلاً شعاری نژاد اخلاق حرفه ای را رشته ای از دانش اخلاق که روابط شغلی را مورد مطالعه قرار می دهد تعریف می کند که در تعاریفی از این دست نگرش اصالت فرد و یا فردگرایی وجود دارد و اخلاق حرفه ای مسئولیت ها و الزامات اخلاقی فرد در شغل بیان شده است(دهقان منشادی،61:1390). به عبارت دیگر مراد از اخلاق شغلی، مسئولیت اخلاقی فرد از حیث شغل است. اما اخلاق حرفه ای به مسائل اخلاقی که از دانشی که در حرفه های مختلف به وجود می آید، می پردازد. تفاوت شغل و حرفه در این است که؛ شغل صرفاً به ماهيت فعاليت نظر دارد ولي حرفه به ماهيت فعاليت بعلاوه انجام موثر و کاراي آن نظر دارد(حسین زاده،1391).

اخلاق حرفه ای عبارت است از: اصول و معیارهای اخلاقی که توسط سازمان ها بر اساس الگوهای اخلاقی تدوین شده و تمامی اعضای سازمان ملزم به رعایت این اصول که هدایتگر رفتار آنان می باشد، هستند(امیر کبیری، داروئیان،85:1390). به زعم بیک زاد و همکاران مجموعه ای از اصول و استانداردهای سلوک بشری است که رفتار افراد و گروه ها را تعیین می کند. در حقیقت، اخلاق حرفه ای، یک فرایند تفکر عقلانی است که هدف آن محقق کردن این امر است که در سازمان چه ارزش هایی را چه موقع باید حفظ و یا اشاعه داد. اخلاق حرفه ای از طریق سالم سازی و بهینه کردن عملکرد امروز و فردای سازمان ها بازار فردای آن ها را تضمین می کند. رسالت اخلاق حرفه ای به منزله دانش، حل مسائل اخلاقی سازمان ها و تبیین تعهدات و مسئولیت های اخلاقی اخلاقی سازمان هاست. دانش اخلاق حرفه ای با تأکید بر شفاف سازی و تبیین اعمال ضداخلاقی و مسئولیت پذیری در قبال آن ها تدوین کدهای اخلاقی جامع و ضابطه مند در سازمان را ضروری می کند(بیک زاد و همکاران،36:1389). به عبارت دیگر به مجموعه ای از کنش و واکنش های اخلاقی پذیرفته شده که از سوی سازمان ها یا مجامع حرفه ای مقرر می شود تا مطلوب ترین روابط اجتماعی ممکن را برای اعضای خود در اجرای وظایف حرفه ای فراهم آورد اخلاق حرفه ای می گویند. این اخلاق در برگیرنده مجموعه ای از احکام، ارزش، تکالیف، رفتار و سلوک و دستورهایی برای اجرای آن است(سلامتی،19:1388).

اخلاق حرفه ای نوع خاصی از اخلاق است. اخلاق حرفه ای شامل استاندارهای رفتاری حاکم بر مشارکت در عمل یک تعاونی خاص است. یک حرفه ی اخلاقی به لحاظ اخلاقی الزام آور است تا آنجا که هر کدام از اعضای حرفه بخشی از آن را انجام داده و به طور داوطلبانه در منافع عمل تعریف شده حرفه سهیم می شوند. اخلاق حرفه ای بخشی از اخلاق است زیرا تعهدات حرفه ای در نهایت تعهداتی اخلاقی هستند، اما جدای از اخلاق به صورت  متداول تعهدات حرفه ای پیش فرض های خاص مربوط به عمل است(دیویس،26:1999). مقصود از اخلاق حرفه‌اي مجموعه قواعدي است كه بايد افراد داوطلبانه و براساس نداي وجدان و فطرت خويش در انجام كار حرفه‌اي رعايت كنند؛ بدون آن‌ كه الزام خارجي داشته باشند يا در صورت تخلف، به مجازات‌هاي قانوني دچار شوند(امیری و همکاران،1389).

از نظر استنت اخلاق حرفه ای به مسائل و پرسش های اخلاقی و اصول و ارزش های اخلاقی یک نظام حرفه ای می پردازد و ناظر بر افعال ارادی حرفه ای ها در حیطه فعالیت های حرفه ای خودشان است(فراستخواه،15:1385).

بدین سان از اخلاق حرفه ای تعریف های گوناگونی شده است که بسیار به هم نزدیک می باشند. و همه ی آن ها به عناصر مشترکی اشاره کرده اند که شاید بتوان عصاره و خلاصه ی همه ی آن ها را در تعریف قراملکی از اخلاق حرفه ای خلاصه نمود. اخلاق حرفه ای، حوزه ای تخصصی در دانش اخلاق است که به بیان مسئولیت های اخلاقی بنگاه ها و مشاغل و نیز تحلیل مسائل اخلاقی در کسب و کار می پردازد، نقش عملیاتی در حل معضلات اخلاقی در کسب وکار دارد(قراملکی،137:1383).

در تعريف اخلاق حرفه‌اي به موارد زير اشاره شده است:

• اخلاق حرفه‌اي رفتاري متداول در ميان اهل يک حرفه است.
• اخلاق حرفه‌اي مديريت رفتار وکردار آدمي هنگام انجام‌دادن کارهاي حرفه‌اي است.
• اخلاق حرفه‌اي رشته‌اي از دانش اخلاق است که به مطالعة روابط حرفه ای مي‌پردازد.
• اخلاق حرفه‌اي عبارت است از مجموعه‌اي از قوانين كه در وهلة اول از ماهيت حرفه و شغل به دست مي‌آيد.(حسینیان به نقل از امیری و همکاران،1389).

ابوت در مقاله اخلاق حرفه ای پنج مشخصه یا ویژگی اخلاق حرفه ای را چنین بیان می کند:

• تقریباً تمامی حرفه ها از قوانین اخلاق رسمی –البته مکتوب- برخوردارند.
• به نظر می رسد باور و پذیرش قوانین اخلاق رسمی، ارتباط مستقیمی با شأن درون حرفه ای دارند. هم در نظریه و هم در عمل، شاغلان اداری منزلت درون- حرفه ای عالی، برای پذیرش قوانین اخلاقی، درمقایسه با شاغلانی که در سطح پایین تر منزلت درون حرفه ای جای دارند، آماده تر و پذیراترند.
• اجرای غیررسمی اصول اخلاقی در میان گروه های حرفه ای سطح پایین، غیرممکن به نظر می رسد.
• اخلاق حرفه ای در نظر و عمل مبتنی بر استقلال یا فردگرایی است. در رژیم قدیم فرانسه و آلمان (قبل از 1789)، قواعد اخلاقی صاحبان حرفه، از تعهدات و الزامات سازمانی رسمی تحمیل شده به آن ها توسط مقامات مرکزی مشتق می شد، اما هم اکنون، دیگر بدان شکل عمل نمی شود و تقریباً در همه جا، اصول اخلاق حرفه ای مستقل حاکم شده است.

آخرین مشخصه اخلاق حرفه ای، تقسیم بندی خاص و تعادل بین خود فرامین و دستورات می باشد. در مقابل، تعهدات و الزامات برای صاحبان حرفه بسیار زیاد است. در واقع تعهدات برای مشتریان، کم و نسبتاً خاص بوده اما تخلفات مستقیم آن ها به مجازات های جدی می انجامد. در حالیکه قواعد درون حرفه ای، هم زیاد و هم مفصل است، با این حال، تخلفات آن ها، به واکنش های خفیف تری می انجامد(انجمن کتابداری قم،1386: 35-34).

[1]Davis

[2] Stent

[3]Abbott