12
14
15
15
16
17
18
19
19
20
22
23
23
24
24
25
26
26
26
27
27
27
28
2-1-5-14 مجموعهمقالاتوبرنامهگردهماییها 29
2-1-5-16 استاندارد 29
2-1-5-17 جزوه 30
2-1-5-18 بروشور 30
2-1-5-19 اسلاید 31
31
2-2 سازمانتحقیقات،آموزشوترویجکشاورزی 39
39
2-2-2 کتابخانه‌هایوابستهبهسازمانتحقیقات،آموزشوترویجکشاورزی 40
41
41
41
2-3-1-2 مدیریتمنابعخاکستری 42
2-3-2 پیشینه‌پژوهشدرخارج 45
2-3-2-1 منابعخاکستری 45
2-3-2-2 مدیریتمنابعخاکستری 49
50
فصل سوم: روش‌شناسی پژوهش
53
53
53
55
55
56
فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده‌های پژوهش
58
58
59
59
60
60
61
61
62
63
66
67
4-3-3-1 وجوددستورالعملمکتوببرایتهیهمنابعخاکستری 67
67
68
69
4-3-3-5 امکاندسترسیبهمنابعخاکستریازطریقامانتبین‌کتابخانه‌ایویااشتراکدرخریدمنابعخاکستری 71
72
72
74
74
74
75
76
77
77
79
79
80
81
4-3-5-4 شیوه‌هایاطلاع‌رسانیمنابعخاکستری 82
فصل پنجم: بحث و نتیجه‌گیری
86
86
5-3 پیشنهادهایبرگرفتهازیافته‌هایپژوهش 99
5-4 پیشنهادهاییبرایپژوهش‌هایآینده 101
104
106
پیوست1…………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 112
پیوست2 ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………116
مقدمه
امروزه کتابخانه‌هابا مجموعه‌ای از منابع خاکستری مواجه هستند که نیاز به مدیریت دارند. فنون مختلف مجموعه‌سازی، سازماندهی و اشاعه است که دستیابی به اطلاعات این منابع را فراهم می‌آورد. روز به روز به اهمیت منابع خاکستری در کتابخانه‌ها مخصوصا کتابخانه‌های تخصصی افزوده می‌شود و این مجموعه به عنوان یک آرشیو مرجع برای پژوهش و مطالعه درباره موضوعات مختلف به‌کار می‌روند.
اطلاعات یک منبع راهبردی و حیاتی برای پیشرفت اقتصادی و اجتماعی است که زمین، کارگر و سرمایه را به‌عنوان عوامل اصلی تولید به هم متصل میکند. منابع خاکستری، راهی برای اشاعه اطلاعات و دانش و تخصص است که از فرایندهای پژوهشی حمایت کرده، و اطلاعاتی را ارائه میکند که در بیشتر منابع متعارف یافت نمیشوند. این منابع، پیشرفت اجتماعی و اقتصادی ملل و حرکت بی‌وقفه به سوی جامعه علمی را تقویت میکند. با این حال بسیاری از افراد، منابع خاکستری را موضوعی فرعی می‌دانند. برخلاف این تصور که هنوز هم برخی به آن اعتقاد دارند، منابع خاکستری به هیچ وجه موضوعی فرعی نیست. در واقع این منابع اهمیتی حیاتی در روند پیشرفت اقتصادی و اجتماعی کشور یا منطقه دارد و اذعان به اهمیت این موضوع هر روز بیشتر می‌شود. در حقیقت این منابع به اندازه دانشی که منتشر می‌شود – اگر نگوییم بیشتر از آن – حائز اهمیت است چرا که این دو، مکمل یکدیگر هستند (دکارواهو، 1383،ص. 348).
هر منبع اطلاعاتیِ چاپی یا الکترونیکی – اعم از کتاب، نشریه، پایان‌نامه یا خبرنامه – که پس از تدوین و تولید وارد بازار نشر نشود، جزء انتشارات خاکستریمحسوب می‌شود. بر این اساس، انتشارات خاکستری منابع اطلاعاتی خاصی هستند که با هدفی خاص و مخاطبی ویژه تولید میشوند، اما به دلیل تکثیر در سطح محدود و هدف غیرتجاری امکان دسترسی به آن‌ها در بازار نشر وجود ندارد. انتشارات خاکستری معمولاً از طریق پدیدآور حقیقی یا حقوقی در دسترس علاقه‌مندان قرار میگیرند. مثلا گزارش نهایی طرح‌های پژوهشی و برخی از خبرنامه‌ها و دستنامه‌های داخلی سازمان‌ها از جمله این آثارند.منابع خاکستری از نظر تنوع موضوعی و ارزش اطلاعاتی بسیار متنوع هستند به نحوی که برخی از آن‌ها ارزش اطلاعاتی چندانی ندارند و در مقابل برخی دیگر حاوی اطلاعات بسیار ارزشمندی هستند. در همه رشته‌ها نیز منابع خاکستری وجود دارند. بنابراین، «خاکستری» بودن یک منبع اطلاعاتی معیاری برای ارزیابی، یا دلیلی بر ارزش یا بی‌ارزشی آن نیست. بلکه خاکستری بودن این منابع فقط انعکاسی از سطح محدود انتشار آن‌هاست. به سخنی دیگر، منابع خاکستری در هر زمینه موضوعی که باشند، همگی در ویژگی عدم عرضه در بازار نشر مشترکند. زیرا تمام این آثار در شمارگان بسیار محدود تکثیر میشوند و در نتیجه دسترسی آسان و فراگیر به آن‌ها میسر نیست. در نتیجه یکی از رسالت‌های کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی فراهم آوردن امکان دسترسی به این آثار است. مثلاً انتظار می‌رود یک کتابخانه تخصصی در حوزه پتروشیمی طیف وسیعی از انتشارات خاکستری را در این زمینه گردآوری کند و در دسترس کاربران خود قرار دهد(منصوریان، 30 آبان 1390).
در چهارمین کنفرانس بینالمللی متون خاکستری در واشنگتن (1999)، منابع خاکستری به این صورت تعریف شده است: منابعی که در همه سطوح دولتی، دانشگاهی، تجاری و صنعت به شکل چاپی و الکترونیکی تولید میشوند، اما تحت نظارت انتشارات تجاری نیستند. دباچر (1995) عقیده دارد که در کل، اصطلاح منابع خاکستری طیف گستردهای از منابع که نمیتوان به آسانی از طریق مجراهای متداول مثلاً ناشران، منتشر شوند را پوشش میدهد. به طور کلی، انتشارات منابع خاکستری غیرمتداول، بیدوام و بعضی اوقات انتشارات زودگذر هستند. منابع خاکستری فقط محدود به گزارشها نیستند (پروژههای ابتدایی، گزارشهای پیشرفته، گزارشهای فنی، گزارشهای آماری، یادداشتها، حوزه گزارشهای هنری، گزارشهای پژوهشی تجاری و غیره)، پایاننامهها، مجموعه مقالات همایشها، استانداردها، ترجمه غیر تجاری، کتابشناسیها، اسناد تجاری و فنی، و اسناد اداری که به صورت تجاری منتشر نمیشوند و غیره را نیز شامل میشوند.منابع خاکستری، چون به صورت نیمه منتشر شده هستند و به سختی میتوان آن‌ها را مکان‌یابی کرد، پژوهشگران ترجیح میدهند آن‌ها را متون و منابع بیدوام بنامند و معمولاً به عنوان موادی سؤال برانگیز و مبهم، تلقی میشوند. بیشتر منابع خاکستری از بخشهای دولتی، دانشگاهی، واحدهای تجاری، بنیادهای پژوهشی، کلیساها، مؤسسهها و غیره سرچشمه میگیرند. منابع خاکستری معمولاً از طریق مسیر اصلی متداول ناشران منتشر نمیشوند (به دلیل فقدان شماره استاندارد بین المللی پیایندها/ شماره استاندارد بینالمللی کتاب) و معمولاً در شکل و در دامنه محدودی منتشر میشوند (گوکهیل، 1999، نقل در اسایانده و آکپبور، 2012، ص. 1).نکته اصلی این است که منابع خاکستری از طریق مجراهای تجاری متداول انتشار کتاب به خوبی پوشش داده نمیشوند (اصنافی، 1392، ص. 18). بنابراین جستجو، شناسایی و دسترسی به منابع خاکستری دشوار است. تولید منابع خاکستری یکی از مسائل حائز اهمیت است. چون بسیاری از متخصصان فنی، تولیدات علمی خود را حداقل به صورت رسمی ثبت نمیکنند تا دیگران نیز بتوانند از تجربیات آنان استفاده کنند زیرا قالب استاندارد پذیرفته و یکدستی ندارند و برای آن‌ها یک استاندارد کنترل کتابشناختی وجود ندارد. منابع خاکستری شماره مانندشابک یا شاپا ندارند. بنابراین شناسایی این منابع مشکل است. افزون براین، محدودیت‌های دسترسی به لحاظ امنیتی برای این منابع وجود دارد (دکارواهو، 1383، ص. 336).
1-2 بیان مسئله
از آن‌جا که منابع خاکستری در کتابخانه‌های تخصصی بیشتر از سایر کتابخانه‌ها در حال رشد هستند و این امر به‌دلیل این است که پژوهشگران و متخصصان موضوعی در زمینه‌های خاص منابع خاکستری را تولید می‌کنند و در اختیار سازمان مربوطه می‌گذارند، در این پژوهش کتابخانه‌های تخصصی برای جامعه مورد پژوهش انتخاب شده‌اند و کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی که یکی از قدیمی‌ترین و گسترده‌ترین سازمان‌های تحقیقاتی و آموزشی کشور است و این سازمان یک سازمانباسابقهتحقیقاتیوآموزشیبودهکهبهمنظورمطالعهوپژوهشبرایتوسعهاقتصادی،اجتماعیوفرهنگیبخشکشاورزیوارتقایجایگاهآندراقتصادملیوتوسعهروستاییو عشایری زیر نظر وزارت جهاد کشاورزی فعالیت می‌نماید و در مدت بیش از 80 سال منشاء خدمات گستردهای در حوزه‌های متنوع کشاورزی، دامداری، آبخیزداری و… بوده است (وب‌سایت سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، 8 شهریور 1393)، به عنوان نمونه‌ای از کتابخانه‌های تخصصی کشور برای مطالعه وضعیت مدیریت منابع خاکستری انتخاب شده‌اند. کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی شامل کتابخانه‌های موسسات تحقیقاتی، کتابخانه‌های مراکز تحقیقاتی استانی و کتابخانه‌های مراکز آموزشی است که در این پژوهش کتابخانه‌های موسسات تحقیقاتی و مراکز تحقیقاتی استانی به دلیل اینکه تابع مدیریت واحدی هستند و هدف‌های مشترکی را دنبال می‌کنند به عنوان جامعه پژوهش انتخاب شده‌اند. این کتابخانه‌ها دارای مجموعه‌ای از منابع خاکستری از قبیل پایاننامهها، گزارشهای نهایی طرح‌های تحقیقاتی و منابعی از این قبیل است. با توجه به اینکه اهمیت مدیریت منابع خاکستری در کشور مورد توجه قرار نگرفته است و در این زمینه پژوهش جدی صورت نگرفته است، بنابراین انجام پژوهشی به‌منظور بررسی وضعیت مدیریت منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی ضروری است تا وضعیت مجموعه‌سازی، سازماندهی و اشاعه این منابع در این سازمان بررسی شود. منظور از مدیریت منابع خاکستری فراهم‌آوری یک ساختار جامع و انجام یک سلسله فعالیتهای نظام‌مند است که به دسترسی به منابع خاکستری منجر می‌شود. این موارد به این ترتیب است: مجموعه‌سازی که شامل انتخاب و سفارش و خرید منابع خاکستری است، سازماندهی که شامل فهرست‌تویسی و رده‌بندی، نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی منابع خاکستری است و اشاعه که شامل مواردی جون امانت منابع خاکستری و آگاهی از وجود آن‌ها توسط کاربران است. در این پژوهش سعی می‌شود که در نهایت براساس یافته‌های پژوهش، پیشنهادهایی در جهت بهبود وضعیت مجموعه‌سازی، سازماندهی و اشاعه منابع خاکستری ارائه گردد تا بتواند کمک موثری برای تصمیم‌گیری‌های آینده باشد.
1-3 ضرورت و اهمیت پژوهش
به این دلیل که منابع خاکستری حاصل پژوهش‌های علمی و تخصصی و اغلب بازتابی از دانش سازمانی هستند، بنابراین می‌توانند از نظر اطلاعاتی بسیار ارزشمند و منحصربه‌فرد باشند، بنابراینانتشار منابع خاکستری و دسترسی آسان به آن‌ها نقش مهمی را در آگاهسازی محققان ایفا میکند.به همین دلیل شناسایی این منابع در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی از اهمیت زیادی برخوردار است و پژوهش حاضر سعی دارد پس از مطالعه در زمینه‌های مجموعه‌سازی، سازماندهی و اشاعه منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، به نتایجی دست یابد که در تقویت نقاط مثبت و رفع نقاط ضعف هر بخش موثر واقع شود و به شناساندن اصطلاح منابع خاکستری و همچنین شناساندن انواع منابع خاکستری در کتابخانه‌های سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی و در نهایت تقویت نقاط قوت و رفع نقاط ضعف مدیریت منابع خاکستری منجر شود.
1-4 اهداف پژوهش
1-4-1هدف کلی
هدف پژوهش تعیین وضعیت مدیریت منابع خاکستری (مجموعه‌سازی، سازماندهی و اشاعه منابع خاکستری) در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی است.
1-4-2 اهداف ویژه
– شناسایی انواع منابع خاکستری که در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی وجود دارند.
– منابع خاکستری که در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی وجود دارند، با چه اصطلاحی شناخته شده‌اند و اصطلاح منابع خاکستری را بکار می‌برند یا نه.
– تعیین وضعیت مجموعه‌سازی منابع خاکستری در کتابخانه‌های وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی.
– ت
