پس از تعریف اخلاق، حرفه و تحلیلی مفهوم اخلاق حرفه ای دانستیم که اخلاق حرفه ای، آداب و ویژگی های افراد حرفه ای نیست، بلکه شاخه ای از اخلاق کاربردی در قلمرو حرفه بود. اینک جای دارد به بررسی اخلاق در حرفه معلمی بپردازیم:
پذیرفتن هر نقشی، مسئولیت هایی به دنبال دارد و ایفای این مسئولیت ها، جنبه اخلاقی بسیاری دارد که باید به آن ها توجه کرد. هر نقشی مستلزم آموزش های گسترده ای است که معمولاً در نهادهای دانشگاهی صورت می گیرد. این آموزش ها شامل اجزای فکری پیچیده ای مثل تسلط بر حجم زیادی از دانش نظری است. از طرفی، هر نقشی ارائه کننده خدمات مهمی برای جامعه است. پس هر نقش را می توان حرفه ای نامید که مسئولیت های خاصی به همراه دارد. اصولاً صاحبان حرفه، تجارب خاصی دارند. جامعه برای دریافت خدمات آنان، به کاربرد مسئولانه این تجارب و معلومات متکی است. برخورداری از دانش، قدرت و اختیار زیادی به صاحب حرفه می بخشد. این قدرت و اختیار اگر بدون رعایت جنبه های اخلاقی به کاربرده شود، خطر استفاده نامناسب را در درون خود دارد(بیروتی، باقری،117:1387).
اخلاق شغلی مسئولیت های اخلاقی فرد از حیث شغل است. اخلاق شغلی از طرفی مانند اخلاق فردی بر مسئولیت افراد به عنوان شخص حقیقی تأکید دارد، از طرف دیگر برخلاف اخلاق فردی عنوان برخاسته از شغل را نیز در مسئولیت های اخلاقی لحاظ می کند(قراملکی،172:1383). هر شغلی به اقتضای حرفه ای، مسئولیت های اخلاقی خاصی می آفریند. افراد در شغل های مختلف با مسائل گوناگون اخلاقی مواجه هستند. معلمی هم در درجه اول یک حرفه است و شبیه تمام مشاغلی که در جامعه تحت عناوین مختلف مانند مشاغل تجاری، معماری، کشاورزی، کارگری و…وجود دارد، با مسائل اخلاقی خاصی روبرو است. اما این اولین و تنها وجه اشتراک این حرفه با سایر حرفه هاست و اگر علاوه بر این بخواهیم صفت های دیگری غیر از حرفه ای بودن را بر آن بیفزاییم خواهیم دید که کم تر می توان به اشتراکاتی دست یافت که بتوان آن را با سایر حرفه ها مقایسه کرد و دلیل این امر نیز ویژگی خاص معلمی است و آن هم ریشه در یک محور اساسی دارد چرا که در کار معلمی انسان محور فعالیت است، در این وادی هم مؤثر و هم متأثر هر دو انسان هستند و اهمیت این حرفه و وجه تمایز آن در این مسأله نهفته است. به زعم رملی و هرلیهای اخلاق، بیان کننده ی باورهای یک گروه حرفه ای در مورد این است که چه چیزی درست و مرتبط با استانداردهای همان حرفه است. هر یک از حرفه های مرتبط با انسان، حوزه ها و ابعاد مختلفی دارد که برخی مشترک و برخی دیگر مختص آن حرفه هستند( رملی و هرلیهای،2005 به نقل ازکیانی و همکاران،81:1387). اگرچه توجه به اخلاق در حرفه ی معلمی مانند اغلب حرفه های مرتبط با انسان لازم است اما در این حرفه توجه به اخلاقیات از اهمیت بیشتری برخوردار است و آن هم به دلیل نقش حساس معلم در تربیت و انسان سازی است. از نظر کامپبل قلمرو اخلاق در تدریس به عنوان یک حرفه اخلاقی، در زمره ابعاد مثبت و غیرقابل انکار آن حرفه می باشد. این بعد به دلیل اهمیت بالایش و به دلیل آنکه با دنیای تعلیم و تربیت پیوندی ناگسستنی دارد، علاقه و ذهن اندیشمندان، محققان و کارشناسان را به خود معطوف نموده است(کامپبل20008، به نقل از عزیزی،177:1389). در حرفه ی تدریس، بر خلاف مشاغل دیگر مثل وکالت یا طبابت تقریباً تمام تصمیم های مهم مبتنی بر اخلاق و ملاحظات اخلاقی است و نه صرفاً فنی. کار معتقد است که معلم با سؤال های عمیق درباره اهداف اخلاقی و اهداف حیات انسان سروکار دارد. وی با ظرافت به حضور اخلاق در عمل توجه کرده است و تمایز مهمی را میان اعمال تربیتی و اعمال فنی متذکر شده است: «در گستره مسائل عملی، دسته ای از آن ها فقط به دانش متکی است( مثل نگهداری ماشین) و از ملاحظات اخلاقی مبراست، اما در تعلیم و تربیت هم مسائل فنی و هم مسائل اخلاقی مورد توجه است.» از نظر او مباحث نظری در تعلیم و تربیت، با اخلاق و داوری ها و ارزیابی های اخلاقی رابطه ای تنگاتنگ دارد. او معتقد است که تعلیم و تربیت همواره با خطر فن گرایی مواجه بوده است، در حالی که او تدریس را در حوزه استدلال اخلاقی می داند، زیرا معلم در میدان عمل و در مواجهه با موقعیت های مختلف با توجه به هدفمندی کارش دست به انتخاب می زند(کار به نقل از باقری، ایروانی، 1380: 132-127).
در همین رابطه کلارک معتقد است که تدریس بیش از آنکه تلاشی شیوه مند و فنی باشد یک تکنیک اخلاقی است. او اضافه می کند که موضوعات اخلاقی در تدریس همیشه مطرح بوده و از ارزش ذاتی برخوردارند. از نظر او تدریسی که متضمن مسئولیت اخلاقی است، کاری مشکل، پیچیده و گاهی اوقات نیز پرزحمت است که کسی هم قدر آن را نمی داند(کلارک، 1990: به نقل از عزیزی،177:1389).
با توجه به این مهم معلمان به عنوان یکی از مهم ترین عوامل در فرایند تعلیم و تربیت نیاز به آشنایی با موارد اخلاقی در این حرفه دارند، و این آشنایی می تواند به آن ها در ارزیابی از این موارد و حل مسائل و معضلات اخلاقی کمک نماید و این چیزی جز غایت و هدف اخلاق حرفه ای نیست. هر فرد در یک حرفه یک شأن حرفه ای دارد که جایگاه فرد را در حرفه اش نشان می دهد و افراد با هویت های حرفه ای خاص خودشان دارای روابط حرفه ای با یکدیگر نیز هستند، که سازمان دهی این رفتارهای ارتباطی حرفه ای، بر عهده اخلاق حرفه ای است. بدین معنا که در یک حرفه نحوه ی عملکرد افراد در سطوح مختلف آن سازمان، هویت حرفه ای آن ها را تشکیل می دهد(عاملی،121:1388).
معلمان نیز به عنوان یکی از افراد حرفه ای در جامعه ی ایران دارای هویتی حرفه ای و به تبع آن دارای روابطی حرفه ای با دیگران هستند. در یک دید جامع شاید بتوان افراد و گروه هایی را که یک معلم با آن ها در ارتباط است و باید در قبال آن ها پاسخگو باشد به چند گروه تقسیم نمود:
شخص معلم: اصول اخلاق حرفه ای معلم در ارتباط با خود، به ارتباط درونی معلم با خودش ناظر است و می تواند در کیفیت ارتباط با دیگران نیز تأثیر بسزایی داشته باشد. معلم به عنوان یک شخص حرفه ای باید اصول خاصی را در ارتباط با خودش مد نظر داشته باشد برای مثال می توان به حفظ منزلت خود، مسئولیت پذیری، حرفه گرایی و توجه به مصلحت حرفه ای، صبر و تحمل و … اشاره نمود.
دانش آموزان: مهم ترین گروهی که معلمان با آن ها در ارتباطند و در مقابل تربیت صحیح آن ها رسالتی سنگین برعهده دارند دانش آموزانند. بنا بر تعبیر قرآن مهم ترین امانتی که خدواند بر دوش انسان نهاده، قابلیت تکامل به صورت نامحدود، آمیخته با اراده و اختیار و رسیدن به مقام انسان کامل و بنده خاص خداونداست، که آسمان ها و زمین و کوهها از حمل آن سر برتافتند(علی بابایی،636:1384). معلمان با پذیرفتن و تصدی این حرفه رسالت سنگین تربیت بشر و رساندن آن ها به مقام انسان کامل را بر عهده گرفته اند. دانش آموزان به عنوان مهم ترین امانت های جامعه در دست معلمان هستند. کودکان و نوجوانانی که مربیان به تربیت آن ها می پردازند امانت هایی بس گرانبها هستند که خیانت در تربیت آن ها گناهی بس بزرگ و مستمر است. چراکه شقاوت و سعادت نسل های بعد مرهون معلم است و اگر امانت دار نباشد و در آن خیانت کند، نسلی را به مخاطره افکنده است و اگر هم امانت دار باشد ثواب نسل های پیاپی برای اوست. قرآن مفسد فی الارض را یهلک الحرث و و النسل می داند: «و چون برگردد (یا ریاستی یابد) کوشش می کند که در زمین فساد نماید و کشت و نسل را نابود نماید.»(مظاهری،32:1389).
همکاران: یکی از گروه های دیگری که معلم با آنان در ارتباط است و باید حقوقی را در ارتباط با آنان رعایت نماید همکاران می باشند. معلمین در داخل و خارج محیط آموزشی با همکاران خود ارتباط دارند که در این ارتباط باید ملاحظات اخلاقی و حرفه ای را رعایت نمایند.
[1]Remley & Herlihy
[2]Campbell
[3]Carr
[4]Clark
[5]سوره احزاب، آیه 73
[6]سوره بقره، آیه205
