در پژوهش جعفري 1383 كه به بررسي رابطه جهت‌گيري مذهبي با شيوه‌هاي مقابله انجام گرفته است مشخص شده كه دانشجويان داراي جهت‌گيري مذهبي دروني بيش از دانشجويان داراي جهت‌گيري مذهبي بيروني، از شيوه‌هاي مقابله‌اي مسئله‌محور استفاده كرده‌اند. همچنين دانشجويان داراي جهت‌گيري مذهبي بيروني بيش از دانشجويان داراي جهت‌گيري مذهبي دروني از شيوه‌هاي مقابله‌اي هيجان‌محور استفاده كرده‌اند.

غرايي و همكاران 1385 در پژوهشي درباره ارتباط سلامت روان با جهت‌گيري مذهبي دروني و بيروني به اين نتيجه رسيده‌اند كه رابطه معناداري بين مذهب دروني با سلامت روان وجود دارد، ولي اين ارتباط در مذهب بيروني مشاهده نشده است. همچنين تفاوت معناداري بين دو جنس از لحاظ نوع مذهب مشاهده نشده است. درخصوص مقايسه هريك از زيرگروه‌هاي مقياس سلامت روان با مذهب دروني نيز كليه اين مقياس‌ها رابطه معناداري با مذهب دروني داشته، ولي مذهب بيروني صرفاً با نمره‌هاي مقياس افسردگي وخيم، ارتباط داشته است.

بهرامي و رمضاني فراني 1382 نيز در پژوهشي درباره نقش جهت‌گيري مذهبي (دروني و بيروني) بر سلامت روان و ميزان افسردگي سالمندان به اين نتيجه رسيده‌اند كه همبستگي معناداري بين جهت‌گيري مذهبي با سلامت روان و افسردگي سالمندان وجود دارد؛ بدين معنا كه هرچه نمره‌هاي جهت‌گيري مذهبي به جهت بيروني افزايش مي‌يابد، نمره‌هاي اختلال در سلامت روان و افسردگي بالا مي‌رود و هرچه نمره‌ها به سمت جهت‌گيري مذهب دروني تمايل مي‌يابد، نمره‌هاي اختلال در سلامت روان و افسردگي كاهش مي‌يابد.

نوغاني و همكاران (1389) از آموزش مجموعه معارف و فرائض ديني (نماز، روزه و مناجات) و تأثير آن در جهت تسكين افسردگي و سلامت روان بهره برده و به اين نتيجه رسيده‌اند كه 55 درصد از افرادي كه در اين بررسي شركت كرده‌اند، پس از انجام عبادت‌ها احساس آرامش و سلامت رواني بهتري داشته‌اند.

لهسايي‌زاده و همكاران (1388) در پژوهشي تحت عنوان «بررسي رابطه جهت‌گيري مذهبي و سلامت رواني مهاجران بر اساس مدل آلپورت و راس» به اين نتيجه رسيده‌اند كه ضريب همبستگي بين جهت‌گيري درون‌ديني با سلامت روان 79/0 و برون‌ديني 75/0- است و يافته‌هاي پژوهش آن‌ ها پيش‌فرض نظريه آلپورت در مورد رابطه بين سلامت رواني و دين‌داري و ارتباط آن با سلامت رواني مهاجران را تأييد مي‌كند. (پين، 2013).

گردي و همكاران در پژوهشي تحت عنوان «رابطه سلامت رواني با تفكر غيرمنطقي در دانشجويان دانشگاه شهيد بهشتي» به اين نتيجه دست يافته‌اند كه سطح سلامت رواني آزمودني‌ها با ميزان تفكرات غيرمنطقي آن‌ ها به‌طور كلي، و با انواع توقع تأييد از ديگران، انتظار بيش از حد از خود، واكنش به ناكامي، بي‌مسئوليتي هيجاني، بيش‌دلواپسي اضطرابي، اجتناب از مشكل، و درماندگي براي تغيير معكوس و با كمال‌گرايي معنادار بوده است. همچنين نتايج پژوهشي نشان مي‌دهد كه حالت و ميزان بالاي اضطرابي كه دانشجويان احساس مي‌كنند، در موقعيت‌هاي همراه با فشار رواني بيشتر، با باورهاي غيرمنطقي آن‌ ها مرتبط است. در پژوهش ديگري كه روي دانشجويان انجام شده، نشان مي‌دهد كه باورهاي غيرمنطقي براي كنار آمدن با مسائل، به افزايش فشار رواني و پيامدهاي منفي منجر مي‌شود. از آنجا كه دين‌داري تأثير بسياري بر بالا رفتن سلامت روان افراد دارد و باورهاي غيرمنطقي هم يكي از مهم‌ترين عامل‌هاي پايين بودن سلامت روان است، مي‌توان اينچنين استنباط كرد كه دين‌داري مي‌تواند باورهاي غيرمنطقي را به‌طور قابل ملاحظه‌اي كاهش دهد. بنابراين، شناسايي عوامل تأثيرگذار بر باورهاي غيرمنطقي و سلامت روان و ارتباط اين دو مقوله مهم روان‌شناختي با يكديگر حائز اهميت است، زيرا سلامت رواني در قالب پديده‌اي رواني ـ اجتماعي مستلزم درك و تفسير درست از امور مرتبط بوده و هر فرهنگي هم بر اساس معيارهاي خاص خود در پي سلامت رواني است. بنابراين، با مرور پيشينه پژوهشي، پژوهشي كه به بررسي نسبت بین جهت گیری مذهبی، سلامت معنوی و مهارت ابراز وجود پرداخته باشد، يافت نشد، ولي پژوهش‌هايي در مورد نقش جهت‌گيري ديني (دروني و بيروني) بر سلامت روان انجام شده است. گزارش يافته‌هاي متفاوت درباره نقش مذهب بر سلامت روان سبب شد تا تحقيق حاضر انجام گيرد.

2-7- جمع‌بندي مطالعات انجام شده

مي‌توان گفت مطالعات مختلفي كه در زمينه رابطه مذهب و رفتارهاي اقتصادي انجام شده است اغلب مذهب را در يك يا چند باور و اعتقاد خلاصه كرده‌اند و در نتيجه اثر آن را بر فعاليت‌ها و رفتارهاي اقتصادي بررسي كرده‌اند. اغلب اين بررسي‌ها, به‌ويژه از طرف غيرمسلمان‌ها, مذهب را يك عامل فردي دانسته‌اند و آن را بر رفتارهاي فردي و در برخي موارد از طريق آن, بر رفتارهاي جامعه مؤثر دانسته‌اند. به‌عبارت ديگر اغلب اين نوع مطالعات با نگاه فردگرايانه انجام شده و جايگاه مذهب را در حد تفكر پايه‌اي انديشه سرمايه‌داري دانسته‌اند و آن را به رفتارهاي فردي و از طريق آن بر جامعه مؤثر دانسته‌اند. اندك مطالعاتي كه با رويكرد سرمايه‌اي به مذهب نگريسته‌اند، اثر سرمايه مذهبي را بيشتر بر مصرف و رفتارهاي مصرفي فردي بحث کرده‌اند. اين مطالعات نيز توسعه چنداني نيافته‌اند. هرچند اين مطالعات مبناي فلسفي فردگرايانه داشته‌اند و با فلسفه ليبراليسم هماهنگ بوده‌اند, اما در غرب توجه چنداني به اين موضوع نشده است. نكته مهم آن است كه اين نوع توجه باعث شده است مذهب به عنوان يك سرمايه جدي به ويژه در بعد اجتماعي مورد توجه قرار نگيرد و آن را در بعد ضروري خلاصه و اثر سرمايه‌اي فردي آن را نيز محدود كرده‌اند در پژوهش‌های انجام گرفته درداخل و دیگر کشورها به این نتیجه می‌رسیم در زمینه بررسي جهت گيري مذهبي، سلامت معنوي و مهارت ابراز وجود (قاطعيت) در بين معتادين كمپ اعتياد پژوهش کاربردی صورت نگرفته و فقط درحد مطالبی است که به صورت پراکنده در برخی کتاب‌ها یا مقالات نگاشته شده است، بنابراین پژوهش حاضر نیاز به تولید و بهره مندی از اطلاعات در این بخش را بر طرف می کند.

[1] Payne

روش‌های مختلف پژوهشی وجود دارد که استفاده از هر یک از روش‌های پژوهش بسته به ماهیت کار و متغیرهای مورد بررسی، توصیه می‌شود. با توجه به این که در این پژوهش به دنبال بررسی رابطه بین جهت گیری مذهبی، سلامت معنوی و مهارت ابراز وجود (قاطعیت) در بین معتادين كمپ اعتياد ايلام. می‌باشیم، از این رو پژوهش حاضر توصیفی از نوع همبستگي است. یک پژوهش تحقیق همبستگی (Correlation) که خود زیر مجموعه تحقیقات توصیفی (غیر آزمایشی) است با این هدف انجام می‌شود که رابطه میان متغیرها (Variables) را نشان دهد.

3-3- شیوه اجرای تحقیق

برای اجرای تحقیق ابتدا با هماهنگي با مراكز كمپ اعتياد آمار معتادين كمپ تهیه شد و بعد از مشخص شدن تعداد آن‌ ها با توجه به فرمول كوكران از بین آن‌ ها گروه نمونه انتخاب شده و پرسش نامه‌ها بین آن‌ ها توزیع گردیده و پرسش نامه‌ها در یک مجموع تنظیم شدند و پس از جمع آوری پرسش نامه‌ها اطلاعـات اسـتخراج و بـا برنامـه ₂₀SPSS   مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. و نتايج بعد از تحليل به دست آمدندو در فصل پنجم بيان شدند.

3-4- جامعه آماری

جامعه آماری عبارت است از مجموعه‌ای از افراد، اشیاء که حداقل در یک صفت مشترک باشند (عادل آذرومومنی،1380).

جامعه آماری این پژوهش شامل معتادين كمپ ترك اعتياد ایلام است که تعداد آن‌ ها 140 نفر می‌باشد پس از توزیع پرسشنامه‌ها، تعداد 103 پرسشنامه جمع آوری و مورد استفاده قرار گرفته است.

3-5- حجم نمونه و روش نمونه گیری

نمونه آماری عبارت است از «تعداد محدودی از آحاد جامعه آماری که بیان کننده ویژگی‌های اصلی جامعه باشد» گزینش نمونه‌ای بزرگ‌تر از حد نیاز برای حصول نتایج مورد نظر سبب اتلاف منابع می‌شود، در حالی که گزینش نمونه‌های خیلی کوچک، اغلب پژوهشگر را به نتایجی سوق می‌دهد که فاقد استفاده عملی است. از این رو فرمول تعیین اندازه نمونه به نوع نیاز بستگی دارد. برای تعیین حجم نمونه از فرمول کوکران که برای تعیین حجم نمونه در مطالعات پیشنهاد کرده، استفاده شده است. (سرمد، 1383).

فرمول کوکران برای تعیین حجم نمونه:

n=

n= حجم نمونه

N= حجم جامعه آماری

Z= مقدار متغیر نرمال واحد استاندارد، که در سطح اطمینان 95 درصد برابر 1.96 می‌باشد

P= مقدار نسبت صفت موجود در جامعه است. اگر در اختیار نباشد می‌توان آن را 0/5 درنظر گرفت. در این حالت مقدار واریانس به حداکثر مقدار خود می‌رسد.

q = درصد افرادی که فاقد آن صفت در جامعه هستند q=1-p

منظور از نمونه‌گیری در تحقیقات اجتماعی این است که عده‌ای را از روی اتفاق انتخاب و نتیجه را بر کل جامعه تعمیم دهند. شرط مهم در نمونه‌گیری اولاً: انتخاب حد مطلوب تعداد نمونه‌ها است. ثانیاً: هر یک از واحدهای جامعه آماری شانس یکسان برای انتخاب شدن در نمونه را داشته باشند. نمونه قسمتی از جامعه آماری است که طبق اصول علمی انتخاب شده باشد.

با توجه به جمعیت معتادين كمپ ترك اعتياد ایلام در مقطع زمانی مورد بررسی که جمعا تعداد آنان 140 نفر اعلام گردید، با بهره گرفتن از فرمول کوکران برای انتخاب حجم نمونه، تعداد 103 نفر به عنوان نمونه انتخاب می‌شود. روش نمونه گیری این پژوهش، روش نمونه گیری تصادفی طبقه‌ای می‌باشد و پس از پخش پرسشنامه‌ها تعدا 103 پرسشنامه مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد.

 3-6- ابزار جمع آوری داده‌ها

از متداول‌ترین روش جمع آوری اطلاعات استفاده از پرسش نامه است که از طریق طرح تعدادی سوال اطلاعات مورد لزوم از گروه پاسخگو دریافت می‌شود و در طرح و تنظیم پرسش نامه بسته به اینکه چه نوع اطلاعاتی مورد نیاز است و از چه افرادی اطلاعات کسب می‌شود و آیا افراد مورد مطالعه قادر به پاسخگویی به سوالات هستند یا خیر، طرح‌ها و انواع مختلف پرسش نامه به کار می‌رود. پرسشنامه ای که در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفته است برای معتادين كمپ اعتياد می‌باشد.

3-6-1- پرسشنامه‌ی سلامت معنوی

پرسشنامه ۲۰ سؤالی سلامت معنوی پولوتزین و الیسون Palutzian & Ellison که ۱۰ سؤال آن سلامت مذهبی و ۱۰ سؤال دیگر سلامت وجودی را اندازه گیری می‌کند استفاده خواهد شد. دامنه نمره سلامت مذهبی و وجودی، هر کدام به تفکیک ۶۰-۱۰ می‌باشد. برای زیر گروه‌های سلامت مذهبی و وجودی، سطح بندی وجود ندارد و قضاوت بر اساس نمره به دست آمده صورت می‌گیرد.

هر چه نمره به دست آمده، بالاتر باشد نشانه سلامت مذهبی و وجودی بالاتر است. نمره سلامت معنوی، جمع این دو زیر گروه است که دامنه‌ی آن ۱۲۰-۲۰ در نظر گرفته شده است.

پاسخ سؤالات به صورت لیکرت شش گزینه ای از کاملا مخالفم تا کاملا موافقم دسته بندی شد. در سؤالات منفی، نمره گذاری به شکل معکوس انجام شده است و در پایان، سلامت معنوی به سه سطحپایین ۴۰- ۲۰، متوسط ۹۹- ۴۱، و بالا ۱۲۰- ۱۰۰ تقسیم بندی شد. در مطالعه‌ی سید فاطمی و همکاران، روایی پرسشنامه‌ی سلامت معنوی از طریق اعتبار محتوا مشخص شد و پایایی Reliability آن از طریق ضریب پایایی آلفا کرونباخ ۰٫۸۲ تعیین گردید.

3-6- 2- پرسشنامه جهت گيري مذهبي

پرسشنامه جهت گیری مذهبی آلپورت: این پرسشنامه دارای 20 ماده بوده و جهت گیری مذهبی بیرونی (11 ماده) ودرونی (9 ماده) را می‌سنجد. فگین در سال 1963 یک نسخه 21 ماده ای ساخت و تمام گزینه‌های پرسشنامه الپورت را در آن بکار برد و علاوه بر آن یک گزینه دیگر نیز به ان افزود که این گزینه همبستگی بالایی (61/0) با جهت گیری بیرونی داشت که از آن بعد این پرسشنامه مورد استفاده قرار گرفت. در مطالع الپورت همبستگی سوالات جهت گیری بیرونی با درونی 21/0- بود. جان بزرگی (1377) آلفای 74/0 و مختاری و همکاران (1380) ضریب 71/0 را برای این پرسشنامه گزارش کرده‌اند.

2-1-1 نوجوانی

تعریف نوجوانی؛ نوجوانی به سال‏هایی اطلاق می‏شود که کودکی را به بزرگسالی می‏پیوندد. شروع نوجوانی با تغییرات بدنی همزمان می‏شود و در نتیجه ردیابی ظاهری آن آسانتر است در حالیکه پایان آن بر حسب شکل‏گیری ساخت‏های عقلی و تغییرات عاطفی و اجتماعی نوسانی‏تر در نظر گرفته شده است. به همین دلیل برای کسانی که به ضابطه‏های ظاهری تکیه کرده‏اند، شروع نوجوانی رازیست شناختی و پایان آن را فرهنگی دانسته‏اند(کانجر و پیترسن، 1998؛ به نقل از منصور، 1381).

منظور از بلوغ یا نوجوانی رشد و بلوغ در کلیه جنبه‏ها اعم از فیزیکی، عقلی و اجتماعی است. به همین جهت این واژه نسبت به واژه بلوغ جنسی که مفهوم بسته‏تری دارد و جوانی که دارای مفهوم وسیع­تری است، ارجح است. نوجوانی دوره‏ای حد فاصل کودکی و بزرگسالی است، حدود و نیز طول مدت آن چندان مشخص نیست و بسته به افراد و جوامع گوناگون، متغیر است. شروع آن‏را که همراه با بلوغ جنسی است با قاطعیت بیشتری می‏توان تعیین کرد. طول مدت نوجوانی در جوامع گوناگون یکسان نیست. دوره نوجوانی از نظر نوجوان و هم از نظر والدین از قدیم، دورانی دشوارتر از سالهای کودکی، قلمداد شده است. 3000 سال پیش از تولد مسیح، ارسطو چنین اظهار داشت که نوجوانان «پرشور و آتشی مزاجند و آماده‏اند که خود را بدست غرایز بسپارند.» (کیل، 1967؛ به نقل از عیدیان ،1385).

استانلی هال این دوره را دوران «طوفان و تنش شدید» و نیز دوران توانایی فوق‏العاده جسمانی، عقلی و عاطفی دانسته است. تعدادی از پزشکان برجسته و نظریه پردازان روانکاوی نوجوانی را وضعیتی می‏دانند که نوجوان در آن وضعیت دچار اختلال روانی است (فروید و دیگران، به نقل ازماسن و هنری،1384).

بدون آنکه بتوان لزوماً وابستگی بین بلوغ و نوجوانی را مورد تأیید قرار داد. گستره دگرگونی‏ها نشان می‏دهند که از لحاظ تحول عقلی و نقش محوری آن در شکل‏گیری جنبه‏ه ای عاطفی و اجتماعی، نوجوانی با استقرار تفکر انتزاعی از کودکی متمایز می‏شود و نوجوان پس از تأمین شرایط لازم برای ورود به جامعه بزرگسالان به جرگه بزرگسالان می‏پیوندد (پیاژه[7] و اینهلدر[8]، 1972؛ به نقل از منصور،1381). و نیز نوجوانی عبارت است از: در حال بزرگسال شدن، دوره‏ای از زندگی بین بلوغ و پختگی، بالیدگی یا پختگی به این موضوع اشاره دارد که فرد، شخص کاملی شده یا کاملاً بالیده شده و این آمادگی را دارد تا نقش‏‏ها و مسؤلیت‏های یک بزرگسال را بر عهده بگیرد (آقا محمدیان و حسینی،1384).

2-1-2 سن بلوغ(نوجوانی)

به سه دلیل آغاز و خاتمه سن بلوغ واضح و مشخص نیست و برای آن اتفاق نظر وجود ندارد:

الف) گوناگونی علائم بلوغ

ب) متفاوت بودن ساختمان جسمانی و وضعیت روحی و روانی افراد

ج) زودرسی بلوغ در نسل‏های امروزه نسبت به نسل‏های گذشته؛ بنا به این دلایل برای تعیین سن بلوغ معدل می‏گیرند و بیشتر محققین بر این عقیده‏اند که سن شروع بلوغ طبیعی در دخترها، 16-9 سالگی و در پسرها، 17-10 سالگی و در مجموع اصطلاح بلوغ به دوره بین 18-12 سالگی گفته می‏شود و سن متوسط بلوغ بدون توجه به پسر یا دختر بودن 11 سالگی تعیین می‏شود. همچنین این نکته نباید فراموش شود که دختران زودتر از پسران، مرحله بلوغ زندگی خویش را آغاز می‏کنند (صديقي،1380).

2-1-3 دیدگاه زیستی-روانی و اجتماعی در تبیین تغییرات نوجوانی

دیدگاه زیستی: ورود به مرحلۀ نوجوانی منجر به افزایش فعالیت غده هیپوفیز به صورتی می‏شود که هورمون‏هایی را که قبلاً ترشح نمی‏کرد، ترشح کند. ترشح این هورمون‏ها، به نوبه خود منجر به فعالیت غدد داخلی دیگر شده، ترشح هورمون‏های دیگر را باعث می‏شود: مثل هورمون‏های جنسی و هورمون رشد.

آنچه در این دوره اتفاق می‏افتد جهش نوجوانی است که به میزان و رشد سریع قد و وزن منجر می‏گردد و با بلوغ جنسی توأم است. در این دوره به خاطر رشد سریع قد و وزن، نیازهای غذایی نوجوانان افزایش می‏یابد و بخاطر تفاوت در رشد اعضاء مختلف بدن، نوجوانان موقتاً احساس ناخوشایندی پیدا می‏کنند و نیز رشد عضلات بدن و استخوان‏ها بخصوص در پسرها باعث می‏شود سازگاری آنها با مرکز ثقل بدن و مرکز زمین بهم می‏ریزد. تغییرات رشدی و نیاز به سازگاری با آن باعث می‏شود، نوجوانان به خصوصیات جسمانی خود توجه بسیاری داشته باشند. آنچه که اهمیت دارد توجه به این مسأله است که تصویر ذهنی آنها از خودشان به شدت تحت تأثیر تغییرات جسمی و فیزیولوژیکی قرار دارد و این همان تصویر بدن است (کاپلان[11] و سادوک[12]، 1373).

دیدگاه روانشناختی: از دیدگاه روانشناسی این مرحله همراه است با ورود به سطح تفکر عملیات صوری (انتزاعی)، که به تبع آن نوجوان علاوه بر اینکه درباره خودش زیاد فکر می‏کند، تصور می‏کند دیگران هم با موشکافی عیب جویانه، خصوصیات شخصیتی، احساسات، رفتار و ظاهر او را زیر نظر دارند. و وی توانایی فرضیه‏سازی و استدلال کردن را می‏آموزد و به مدد این توانایی همیشه «موجود» و «ممکن» را مقایسه می‏کند و کشف می‏کند که غالباً آنچه موجود است چیزی کم دارد و در نتیجه به سرکش شدن او کمک می‏کند. از مسائل مهم نوجوان در این دوره استقلال طلبی نوجوان است؛ «من مخالفت می‏کنم، پس هستم». اگر نوجوان نتواند تضاد بین تداوم احساس وابستگی به والدین و میل به استقلال را حل کند، دچار مشکلاتی خواهد شد (کاپلان و سادوک، 1373).

دیدگاه اجتماعی (ارتباطی): نوجوان این امکان را می‏یابد که با گروه همسالان ارتباط بیشتری داشته باشد و در ارتباط با گروه همسالان، آنها این امکان را می‏یابند که چگونگی کنترل رفتار اجتماعی را بیاموزند، و مسائل و احساساتشان را با هم در میان می‏گذارند. در این هنگام والدین زمانی می‏توانند بیشترین نفوذ را در فرزندان خود داشته باشند که آنان را درک کنند و مشتاق کمک به آنان باشند. بنابراین نوجوانانی که چنین والدینی دارند نیازی نمی‏بینند بین نفوذ والدین و بهترین دوستان خود تفاوتی قائل شوند. نوجوانانی که اعتماد به نفس بیشتری دارند و به خود متکی‏تر هستند، می‏توانند بی آنکه به شدت متکی به والدین یا همسالان باشند و به تفاوت بین همسالان و والدین اهمیتی بدهند، از تجارب همه آنها استفاده کنند (کاپلان و سادوک، 1373).

[1].  adolescence

[2]. Peterson & Conger

[3]. puberty

[4]. youth

[5]. Kiell

[6]. Freud

[7] Piaget

[8] Aynhldr

[9]. Maturity

[10]. Biopsychosocial

[11] Kaplan

[12] Sadvk

[13]. Psychological approach

[14]. Social approach

2-1-6-1 تحولّات نوجوان، پاسخدهي خانواده و پيامدهاي آن

در ابتداي نوجواني، رشد شناختي كودكان و نوجوانان اغلب تا مرحله اي پيشرفت كرده است كه به آنها اجازه مي دهد از سطوح عميق­تري از تفكر انتزاعي و تحليل برخوردار شوند. نوجوانان، تبيين هاي بزرگسالان را به همان ميزاني كه در اوايل كودكي مي پذيرفتند، قبول نمي كنند. حال ديگر آنها تفسيرهاي جايگزين و راه حل هاي جانشين براي مشكلات ارائه مي دهند و آنها را براي خود، ارزيابي مي كنند. اين كار معمولاً با گرايش تازه اي براي به زير سئوال بردن اقتدار همراه است. برخي از پرسشهايي كه نوجوانان در مورد قواعد و مقررات مي پرسند و حتي سركشي، تمرّد، و امتناع از همرنگي با خواسته ها و تقاضاهاي مدرسه يا والدين به عنوان رشد بهنجار مورد توجه قرار مي گيرد، اما وقتي سركشي و تمرد به طور جدي رشد بعدي را تهديد كند. براي مثال از طريق ممانعت از پيشرفت تحصيلي يا تداخل با رشد بسنده و رضايت آميز، روابط اجتماعي مطلوب با همسالان، احتمال بروز اختلال هاي عاطفي و رفتاري افزايش مي يابد (زارت، 1383 به نقل از احمدی، حاتمی، احدی، و اسد زاده،1392)

دوران نوجواني از جمله فعال ترين و هيجان آورترين اوقات در چرخه زندگي خانوادگي محسوب مي گردد. چرا كه سرشار از فراز و نشيب­هاي متعددي است كه در خانواده هاي مختلف به صور گوناگون بروز مي كند. ممكن است برخي خانواده ها در تعيين حد و حدود، تعريف روابط و مراقبت صحيح از هر يك از اعضاي خانواده دچار مشكل باشند و براي برخي همه چيز بر وفق مراد باشد (گلادنيك، 1382).

نوجوانان تنها عضو خانواده نيستند كه دستخوش تغييرات مهم مي شوند. خيلي از والدين در چهل سالگي عمر خود هستند و به ارزيابي مجدد زندگي خويش مشغولند. در حالي كه نوجوانان با آينده اي نامتناهي و انتخاب هاي زياد مواجه هستند ، والدين آنها بايد به اين واقعيت فكر كنند كه امكانات شان در حال محدود شدن است. فشارهايي كه هر يك از دو نسل با آنها مواجه هستند ، در جهت مخالف يكديگر عمل كنند.  والدين اغلب نمي توانند درك كنند كه چرا فرزند نوجوان آنها دوست دارد از فعاليت هاي خانواده فرار كند تا با دوستانش باشد، و نوجوانان نمي توانند بفهمند كه والدين مي خواهند اعضاي خانواده تا جايي كه امكان دارد دور هم باشند، زيرا مرحله مهم زندگي بزرگسال، يعني پدر و مادري كردن، طولي نمي كشد كه به پايان مي رسد.  علاوه بر اين، والدين و نوجوانان مخصوصاً نوجواناني كه در اوايل اين دوره هستند، از نظر سن مناسب براي واگذار كردن مسئوليت­ها و امتيازها، نظير كنترل بر پوشاك، درسهاي مدرسه، و بيرون رفتن با دوستان اختلاف زيادي دارند. والدين معمولاً مي گويند نوجوان هنوز براي اين نشانه هاي استقلال آمادگي ندارند، در حاليكه نوجوانان معتقدند اين امتيازها خيلي وقت پيش بايد به آنها داده مي شد (برك،1382).

2-1-6-2 شکاف نسل

ماهيت روابط خانوادگي در دوران نوجواني كيفيت خاصي پيدا مي كند.  در دنياي معاصر وقتي از نوجوان و خانواده صحبت مي شود تصوير به خصوص در ذهن اكثر مردم تداعي مي شود. مثل اين كه نوجوان بيشترين اوقات خود را با دوستان سپري مي كند، در مقابل خواسته هاي والدين مقاومت مي ورزد و هر نوع مداخله والدين در امور زندگي خويش را تهديدي به استقلال خود مي بيند. به همين دليل بسياري از والدين كه فرزندان نوجوان دارند، براي آينده نگري آنها شديداً نگرانند. آنها احساس مي كنند كه با فرزندان نوجوان خود شكاف عميقي دارند و رابطه مطلوب گذشته آنها خدشه دار شده است. مفهوم «شكاف نسل» براي مدتي توجه بسياري از متخصصان را به خود جلب كرده است. شكاف نسل يعني اختلاف عميق ميان ارزش­ها و نگرش­هاي دو نسل. هنوز عده­اي معتقدند كه بخش عمده­اي از تعارض ميان والدين و نوجوانان ناشي از همين پديده است .ارزشي که تا حدود زيادي به سن آنها مربوط مي شود.  طبيعي است كه يك نوجوان بيشتر به آينده خود فكر مي كند در حالي كه والدين ميانسال درگير حل و فصل مشكلات جاري و ملموس تر زندگي هستند نوجوانان آينده اي آرماني را تجسم مي كنند در حالي كه والدين با مشكلات واقعي زندگي دست به گريبانند (احدي و جمهري،1390).

2-1-6-3 بلوغ جنسی

بلوغ جنسي به دليل زيستي و شناختي تعارض والد – فرزند بيشتري را به همراه دارد. افزايش تواناييهاي نوجوانان در فكر كردن به روابط اجتماعي نيز تنش هاي خانوادگي را بيشتر مي­كند (برك، 1382) واضح­ترين علامت وجود تنش در خانواده­هاي داراي فرزندان نوجوان، در تعداد و انواع اختلافات موجود بين والدين و نوجوان، بروز مي­كند.

2-1-6-4 استقلال طلبی

وقتي كودكان به سن نوجواني مي رسند، خانواده با چالش­هاي جديدي دست به گريبان مي شود به ويژه راجع به موضوعاتي چون خود پيروي و استقلال امكان دارد والدين ديگر نتوانند اقتدار كامل خود را حفظ كنند، اما در عين حال نمي خواهند اقتدار خود را از دست بدهند. لذا، مواردي مثل تغيير مقررات، محدود سازي و بازنگري در نقش ها كه همگي ضروري هستند، غالباً روابط بين دو يا چند نسل را به شدت دگرگون مي سازد (گلدنبرگ[5] و گلدنبرگ،1382).

افزايش مناقشات و تنش هاي خانوادگي اغلب در اوقاتي كه نوجوانان در بين اعضاي خانواده حضور دارند، بروز مي كند. دلايل فراواني را مي توان براي چنين رفتاري بر شمرد كه:

1. به نظر مي رسد در خانواده هاي داراي فرزند نوجوان والدين در تميز دادن بين آنچه كه »از اين كه براي نوجوانان خود مي خواهند و آنچه فرزندان نوجوانشان ممكن است براي خود بخواهد، با دشواري مواجه هستند. اين امر موجب مي گردد كه والدين تمايلي نداشته باشند كه به فرزندان اجازه دهند در امور خود تصميم گيري كنند حتي اگر تصميماتشان صحيح باشد.
2. دليل دوم براي افزايش تنش در چنين خانواده هايي را مي توان در خود طبيعت و ماهيت نوجواني جستجو كرد . در اين مقطع از زندگي، افراد بالغ، تمايلات خودمختاري و استقلال بيشتري از خود بروز مي دهند . همسن و سالان و برادران و خواهرانشان از اهميت بيشتري برخوردار مي شوند و نفوذ والدين كاهش مي يابد. با اين وجود، به دليل كم تجربگي نوجوانان از امكانات متعددي كه مي تواند برايشان فراهم شود، منع مي گردند اما همچنان در معرض خطر تأثيرپذيري از عقايد كساني مي باشد كه همواره با آنها در مي افتند، در واكنش به چنين وضعيتي خانواده بايد مرزي ايجاد كند كه از نظر كيفي متفاوت باشد و گرنه والدين ديگر نمي توانند با قدرت كامل حكمراني كنند. وانگهي، خانواده ها داراي فرزندان نوجوان مي بايد تفاوت هاي بين اعضاي خانواده را به رسميت بشناسند و آنها را بپذيرند (گلادينگ[6]، 1382).

[1] -zart

[2] gladnic

[3] .berk

[4]. Generation gap

[5] Goldenberg

[6] Gladyng

پدر و مادر اولين كساني هستند كه بنياد شخصيت سالم نوجوان را مي­گذارند. معمولاً والدين، نوجوانان خود را به صورت كودك مي­نگرند مثل اين كه گذشت زمان تغييري در او نداده است. درك نكردن نوجوان باعث كشمكش بين آنان و والدين مي­شود، نوجوانان به خود حق مي­دهند كه در مسايل مربوط به خانه و خانواده اظهار نظر كنند و افكار و عقايد و اعمال اعضاي خانواده خود را مورد سئوال قرار دهند. نوجوانان در مقابل تحكم و دستورات والدين مقاومت مي­كنند (احمدي،1383 ) از جمله خصوصيات دوران نوجواني مخالفت است. نوجوان با افراد ذي نفوذي كه در اطراف هستند به مخالفت بر مي خيزد، والدين نيز در دايره مخالفت او قرار دارند. اين مخالفت به خاطر تشخص طلبي و كسب استقلال و جداسازي خود از ديگران است.

 2-2  عوامل مؤثر در بروز اختلالات رفتاری در دوران نوجوانی

عوامل متعددی در بروز رفتارهای غیر منطقی یا اختلال رفتاری افراد مؤثر است. این عوامل به صورت مجموعه ای منسجم زمینه بروز رفتــارهای نابهنجــار را در افراد ایجــاد می کند. لذا برای فردی که دچار اختلال رفتاری می باشد تعیین یک عامل قطعی یا منحصر به فرد غیر ممکن می باشد، بلکه باید به مجموعه این عوامل که در شکل گیری اختلال رفتاری مؤثر می باشند، توجه نمود. از نظر آسیب شناسی روانی معمولاً عوامل مؤثر در بروز اختلالات رفتاری را به سه دسته کلی می توان تقسیم بندی کرد:

الف: عوامل بوجود آورنده: مجموعه عواملی است که هسته اولیه رفتار غیر عادی را در افراد پی ریزی می نماید.

ب: عوامل مستعد کننده: که در بوجود آوردن اختلال نقش چندانی ندارند ولی زمینه را برای رشد سریع تر رفتار غیر عادی فراهم می کنند.

ج: عوامل آشکارساز: هنگامیکه هسته اولیه رفتار غیر عادی شکل گرفت و شرایط مستعد کننده نیز حــاصــل شد در این وضعیت بطور ظاهراً ناگهانی رفتار غیر عــادی ظاهر می شود.

مجموع این سه دسته از عوامل (بوجود آورنده ـ مستعد کننده ـ آشکارساز) را تحت عناوین زیر مورد بررسی قرار می دهند:

1ـ عوامل ژنتیکی: هر فرد انسانی دارای ویژگیهای منحصر به فردی از یک نظام ژنتیک و بیولوژیکی است. برخی از اختلالات رفتاری می تواند متأثر از بروز نقص یا اختلال در نظام ژنتیکی افراد باشد از قبیل عقب ماندگی های ذهنی و بعضی از انواع پرخاشگری­ها.

2ـ عوامل جسمانی: بروز مشکلات جسمانی نظیر ضربه های مغزی، عفونت های مغزی و اختلال که در غدد ممکن است موجب نابهنجاریهای رفتاری شود برای مثال ترشح بیش از حد غده هیپوفیز موجب بدگمانی ـ تندخویی و هیجان پذیری می شود در حالی که کاهش فعالیت آن ایجاد بی حالی، فراموشکاری و عقب ماندگی ذهنی می کند.

3ـ عوامل خانوادگی: عوامل متعددی در خانواده می تواند در رفتار کودکان و نوجوانان تأثیر بگذارد که از جمله آنها به موارد زیر اشاره می­ شود.

الف) فضای روانی و عاطفی: منظور مجموعه روابط و تعاملات روانی و عاطفی که بین اعضاء خانواده وجود داشته و بصورت مستقیم (آموزشهای اخلاقی، شناختی، عاطفی) و غیرمستقیم (همانندسازی و تقلید از رفتار والدین) رفتار فرزندان را تحت تأثیر قرار می­دهد.

ب) الگوهای ناسالم خانوادگی: شامل مواردی مانند طرد کودک، تنبیه شدید، عدم توجه به نیازهای اساسی کودک، عدم توجه به احساسات و عواطف کودک، محافظت بیش از حد، انتظار نابجا از کودک، انضباط بیش از حد است.

ج) فقدان والدین: فقدان هر یک از والدین بویژه مادر چنانچه با کمبود ارضاء نیازهای اساسی همراه باشد اثرات ناگواری در رشد عاطفی، روانی و اجتماعی فرزندان بجا خواهد گذاشت البته چنانچه سرپرست باقیمانده موفق شود جای فرد غایب را پر نماید این مشکل کمتر خواهد شد.

د) عدم ثبات قوانین و معیارهای اخلاقی: چنانچه در محیط خانه یا مدرسه اصول اخلاقی معینی حکمفرما نباشد یا اینکه این اصول همیشگی و ثابت نبوده و برای کودک تبیین نگردد در ایجاد مشکلات ر فتاری کودک نقش خواهد داشت.

هـ) ترتیب ولادت: از دیدگاه آلفردآدلر ترتیب ولادت افراد در رفتارهای آنها نقش دارد او معتقد است که فرزند اول دارای موقعیت ویژه ای است که با تولد فرزند بعدی این موقعیت مورد تهدید واقع می شود در حالیکه فرزند دوم احساس خطری نسبت به از دست دادن موقعیت خود ندارد و فرزند آخر هرگز نگران از دست دادن موقعیت خود نیست.

4ـ عوامل اجتماعی: از بین عوامل اجتماعی مؤثر در بروز رفتارهای کودکان به موارد زیر اشاره می کنیم:

الف) طبقه اجتماعی: شامل مواردی مانند میزان سواد والدین، شغل والدین، وضعیت اقتصادی، فرهنگ حاکم بر خانواده، آداب و رسوم، مذهب و اعتقادات مذهبی که هر کدام به نوعی تاثیر گذارند.

ب) گروه همسالان: مهم ترین الگوی کودکان پس از والدین همسالان می باشند که به خوبی می توانند تأثیر اخلاقی مطلوب یا نامطلوب بر رفتار کودک داشته باشند. گروه همسال در برخی سنین مانند نوجوانی و جوانی و برخی موقعیت ها نظیر طرد از سوی خانواده، یا کمی محبت و توجه و کمی احترام نقش مؤثری ایفا می­ کند.

ج) عوامل اجتماعی دیگر: از قبیل رادیو، تلویزیون و رسانه های گروهی از عوامل تعیین کننده رفتار و غیرعادی هستند در این میان نقش تلویزیون در ارتباط با کودکان و نوجوانان بیشتر است زیرا به عنوان یک الگوی رفتاری در برابر دیدگان کودکان و نوجوانان نقش ایفا می­ کند.

5ـ عوامل روانی: عوامل مؤثر در بروز اختلالات رفتاری شامل موارد زیر است:

الف) تعارض: تعارض هنگامی بوجود می آید که فرد در مقابل دو هدف قرار گیرد و قادر به انتخاب یکی و کنار گذاشتن دیگری، نیست و لذا فرد علیرغم انتخاب یکی در مقابل دیگری احساس محرومیت می­ کند به عنوان مثال، دانش آموزی میان انتخاب یکی از دو هدف انجام تکلیف تعیین شده از سوی معلم و انجام ورزش مورد علاقه در یک زمان واحد قرار می گیرد و انتخاب یک مورد با محروم شدن از دیگری همراه می شود و موجب پدیدار شدن فشار و ناراحتی برای او می­گردد.

ب) ناکامی: منظور ناراحتی ناشی از نرسیدن به هدف است. وقتی خود را برای رسیدن به چیزی آماده کنیم در حقیقت به لحاظ روانی بر روی آن سرمایه گذاری می کنیم. این سرمایه گذاری یک نیروی روانی است که با رسیدن به هدف تخلیه می شود. وقتی فردی به هدفی که در نظر گرفته و به لحاظ روانی بر روی آن سرمایه گذاری کرده است نمی رسد نیروی روانی تخلیه نشده و سرگردان باقی می ماند و موجب ناراحتی او می گردد.

ج) استرس (فشار): هنگامی که مجموعه ای عوامل درونی یا بیرونی در ذهن فرد تبدیل به ساختار تهدید کننده یا آسیب روانی می­ شود. مثلاً دانش آموزی که به منظور کسب نمره خوب (که والدین از او انتظار دارند) خود را در فشار می بیند یا نوجوانی به منظور راه یافتن به دانشگاه فشار زیادی را تحمل می کند. همچنین صربه ها و محرکهای شدید مانند قتل، از دست دادن عزیزان در شرایط غیر قابل انتظار و غیره موجب آسیب به سازمان روانی انسان می­ شود (لطف آبادی، 1386).

یکی از اختلالات رفتاری شایع در نوجوانان، ناسازگاری اجتماعی آنان می­باشد که در ذیل به آن می­پردازیم.