گفتار اول: تعریف لغوی و اصطلاحی بیتالمال ………………………………………. 9
گفتار دوم: ماهیت بیتالمال……………………………………………………………….. 10
گفتار سوم: جایگاه ثروت و اهمیت بیتالمال…………………………………………… 11
گفتار چهارم: مفهوم مالیات و تفاوت آن با بیتالمال…………………………………….. 12
بخش دوم: انواع بیتالمال………………………………………………………………… 13
گفتار اول : بیتالمال خاصه….…………………………………………………………… 14
گفتار دوم: بیتالمال عامه…………………………………………………………………. 16
گفتار سوم: بیتالمال مسلمین…………………………………………………………….. 17
بخش سوم: منشأ و چگونگی پیدایش بیتالمال……………………………………….. 17
گفتار اول: منشأ پیدایش بیتالمال در زمان رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم…. 18
گفتار دوم: منشأ پیدایش بیتالمال در زمان خلفا……………………………………….. 19
گفتارسوم: منشأ پیدایش بیتالمال در زمان امویان………………………………………. 23
گفتار چهارم: منشأ پیدایش بیتالمال در زمان عباسیان…………………………………… 24
فصل دوم: منابع درآمدی بیتالمال
بخش اول: منابع و درآمدهای بیتالمال………………………………………………… 29
گفتار اول: زکات…………………………………………………………………………… 30
گفتار دوم: خمس…………………………………………………………………………… 33
گفتار سوم: انفال و فیء……………………………………………………………………. 39
گفتار چهارم: جزیه…………………………………………………………………………. 43
گفتار پنجم: خراج و مقاسمه……………………………………………………………… 45
گفتار ششم: عشور…………………………………………………………………………. 50
بخش دوم: درآمدهای دولت……………………………………………………………… 52
گفتار اول: مالیات…………………………………………………………………………… 52
گفتار دوم: درآمد اموال ثابت دولت اسلامی……………………………………………. 58
گفتار سوم: سازمان های کشاورزی و شرکت های تولیدی دولتی…………………….. 60
گفتار چهارم: شؤون ولایت عامه یا حق قیمومت دولت اسلامی……………………. 61
گفتار پنجم: استقراض……………………………………………………………………… 63
فصل سوم: مصارف منابع مالی بیتالمال
بخش اول: مصارف عام…………………………………………………………………… 67
گفتار اول: مستمری (عطایا)………………………………………………………………. 67
گفتار دوم: تأسیسات عمومی……………………………………………………………….. 72
بخش دوم: مصارف خاص………………………………………………………………. 73
گفتار اول: هزینه های نظامی……………………………………………………………… 74
گفتار دوم: فقیران و مستمندان…………………………………………………………… 76
گفتار سوم: آموزش و پرورش…………………………………………………………… 79
گفتار چهارم: حقوق کارگزاران و قاضیان………………………………………………. 80
گفتار پنجم: مخارج زندانیان و پرداخت دیه در موارد خاص……………………………. 82
گفتار ششم: مصرف بیت المال در راه اصلاح ذات‌البین………………………………… 83
فصل چهارم: بیت المال و امور کیفری
بخش اول: مفهوم دیه………………………………………………………………………. 92
گفتار اول: مفهوم لغوی دیه……………………………………………………………….. 92
گفتار دوم: مفهوم اصطلاحی دیه…………………………………………………………. 93
گفتار سوم: ماهیت دیه…………………………………………………………………….. 94
بخش دوم: مسئولیت بیتالمال در پرداخت دیه………………………………………… 98
گفتار اول: ناشناخته بودن وارد کننده زیان (قاتل)……………………………………… 98
گفتار دوم: عدم توانائی قاتل در پرداخت دیه…………………………………………. 100
گفتار سوم: عدم دسترسی به قاتل………………………………………………………… 101
گفتار چهارم: عدم وجود عاقله یا عدم تمکن مالی قاتل یا عاقله……………………. 102
گفتار پنجم: خطای امام یا قاضی………………………………………………………… 103
بخش سوم: مسئولیت بیتالمال نسبت به پرداخت فاضل دیه…………………………… 106
گفتار اول: ولی دم بودن ولی امر و پرداخت فاضل دیه از بیتالمال………………… 107
گفتار دوم: اعسار اولیای دم و پرداخت فاضل دیه از بیتالمال………………………. 108
بخش چهارم: قلمرو مسئولیت دولت…………………………………………………… 114
گفتار اول: مسئولیت بیتالمال در دیه جراحات………………………………………… 115
گفتار دوم: مسئولیت دولت نسبت به ارش جنایات و خسارات افزون بر دیه ………. 121
گفتار سوم: مسئولیت دولت نسبت به دیه تغلیظ شده………………………………… 124
گفتارچهارم: تفاوت میزان دیه زن و مرد………………………………………………… 129
نتیجه گیری…………………………………………………………………………………. 135
پیشنهادات………………………………………………………………………………….. 137
منابع…………………………………………………………………………………………. 138
چکیده به انگلیسی…………………………………………………………………………. 149
مقدمه
حمد و سپاس خدائی را سزاست که انسان را در بهترین حالات آفریده و او را مسجود ملائک ساخت. جانشین خویش در روی زمین قرار داده و او را بر تمام مخلوقات، کرامت و برتری داد. از روح خویش بر کالبد بی‌جان او دمیده و انسان‌ها را از تعریض بر نفوس یکدیگر منع کرد. نه تنها معترضین به نفوذ را به عذاب اخروی وعده داده و مجازات دنیوی برای آنان مقرر کرد، بلکه راضی شدن و بی‌تفاوت ماندن دیگران نسبت به کشته شدن افراد را نیز برابر شرک قلمداد نمود. به خون انسان‌ها و به‌ویژه مسلمانان، احترام خاصی قائل شده و از هدر رفتن و ضایع شدن خون مسلمان نهی فرمود. از این روی، حاکمان را نیز مکلّف حمایت از مظلومان و جبران خون بر زمین ریخته شده‌ای دانست که جبران‌کننده‌ای نداشته و یا قدرت پرداخت خون‌بهای مقتول را ندارد. چنین تکلیفی بر دوش حاکمان از آن جهت نهاده شد تا مبادا خونی هدر رود. در این پژوهش سعی بر آن است تا موارد مصرف بیتالمال در امور کیفری و موارد مسئولیت حکومت اسلامی در پرداخت خون‌بهای مقتولین ترسیم گردد و قبل از آن ضرورت دارد که قواعد و مقرراتی که مصادیق را به یکدیگر پیوند میزند، مورد کنکاش و پژوهش قرار گیرد و این قلم گرچه به رسم تمامی پویندگان جاده‌های پر پیچ و خم و سخت دشوار تحقیق، از اعتراف به این واقعیت هراسی ندارد که ناتوان بودن وی در پیمودن راه، بر قدرت و توانایی آن، برتری دارد.
1 – بیان مسأله
یکی از عناصر مهم حوزه اقتصاد اسلامی که همواره از ناحیه زمامداران جامعه نسبت به آن حساسیت ویژه‌ای ابراز می‌شده، پدیده بیتالمال است. بیتالمال در حقیقت به معنای هر مالی است که همه مردم در آن سهم دارند و غالباً به اموال دولتی نیز بیتالمال گفته می‌شود. (دایره‌المعارف تشیع ، ج3، 1361، 557) تردیدى نیست که یکی از اصول اساسى هر حکومت سالم، تأمین نیازمندی‌ها و پر کردن خلاءهاى اقتصادى انسان‌ها است، از سوی دیگر حفظ و پایدارى این حکومت سالم که هدفش حفظ نظم و پیش‌روى همه جانبه ملت است، رابطه مستقیم با اقتصاد خوب و درآمدهاى مستمر دارد، به‌گونه‌اى که اقتصاد در سرنوشت حکومت دخالت بنیادى دارد و از پایه‌های آن است. اسلام هم به عنوان دین جامع راهبردها و ابزارهای اجباری برقراری این نوع عدالت اقتصادی را هم‌چون خمس، زکات، خراج، انفال ، فیء، جزیه و… معرفی نموده است. از این روی، در این پایان‌نامه سعی براین است که موارد مصرف بیتالمال در امور کیفری مورد کنکاش قرار بگیرد که بیتالمال چه نقش مهمی در ساختار جامعه به عهده دارد و چگونه باید مورد بهره‌برداری معقول و اصولی قرار بگیرد. بنابراین از موارد مصرف بیتالمال در امور کیفری پرداخت دیه و خسارات افزون بر دیه و پرداخت فاضل دیه از بیتالمال می‌باشد. مسئولیت عاقله در پرداخت دیه که یکی از نمونههای روشن مسئولیت ناشی از عمل غیر است از مسائلی است که هیچ فقیهی، جرأت مخالفت با آن را پیدا نکرده است. امام مسلمین نیز در صورت فقدان یا اعسار ولی‌دم مقتول، به عنوان عاقله محسوب شده که در موارد متعددی مسئولیت پرداخت دیه را بر عهده دارد. این موارد در ابواب مختلف کتاب‌های فقهی از جمله بخش‌های حدود، دیات و قصاص، به صورت پراکنده مطرح شده است. مسئولیت دولت در پرداخت دیه و یا پرداخت تفاضل دیه زن و مرد از بیتالمال در قوانین مختلف از جمله مواد 484، 487، 474، 469، 470، 466، 382، 555 و … قانون مجازات اسلامی مقرر شده است. بنابراین قانون¬گذار ما هم سعی کرده تا مقررات منسجمی پیرامون این موضوع با توجه به فقه اسلامی تدوین کند. لذا در این تحقیق، سعی شده است تا تمامی موارد مصرف بیتالمال در امور کیفری از دیدگاه فقه شیعه و حقوق موضوعه مورد بررسی قرار گرفته و یک‌جا در دسترس علاقه‌مندان قرار گیرد.
– ضرورت و نوآوری تحقیق
اگرچه درباره‌ی مسأله بیتالمال و نحوه مصرف آن در زمینه‌های مختلف نگارش‌هایی توسط فقها و دیگر پژوهشگران انجام شده است و حقوقدانان نیز در این زمینه به تدوین مواد قانونی خاصی پرداخته‌اند، اما با بررسی‌های انجام شده در کتب حقوقی مشخص گردیده که حقوقدانان حول این موضوع به صورت کامل بحث و بررسی نکرده‌اند و فقط برخی از موارد مصرف بیتالمال در امور کیفری را در قوانینی به صورت پراکنده مطرح کره‌اند. از سوی دیگر بررسی حکم فقهی بیتالمال و نحوه مصرف آن، از آن جهت اهمیت دارد که فقه همه ابعاد زندگی بشر را تحت پوشش قرار می‌دهد و تمام اعمال انسان را در بر‌می‌گیرد.
لذا لازم و ضروری است که حول موضوع مصارف بیتالمال در امور کیفری هم از دیدگاه فقه شیعه و هم حقوق موضوعه پژوهشی کامل انجام شود.
4 – سؤالات تحقیق
1- مصارف بیت المال از منظرفقه شیعه چیست؟
2 – محدوده و قلمرو مسئولیت دولت در پرداخت دیه چیست؟
3 – مسئولیت بیتالمال نسبت به پرداخت فاضل دیه چیست؟
5 – فرضیات تحقیق
1- از جمله مصارف بیت المال در جهت مصالح و امور مسلمین است.
2- قلمرو مسئولیت دولت از پرداخت دیه نفس فراتر رفته و به دیه جراحات، ارش جنایات، دیه تغلیظ شده، خسارات افزون بر دیه، فاضل دیه مقتولی که ولی ندارد، نیز تعمیم می‌یابد.
3 – در مواردی که مقتول وارثی غیر از امام نداشته و یا در صورت وجود اولیای دم، به دلیل اعسار آن‌ها از پرداخت فاضل دیه، بیتالمال مسئول پرداخت فاضل دیه خواهد بود.
