2 – 1) مقدمه. 10
2- 2) کتابخانه چیست؟. 12
۲- 3) انواع کتابخانه. 12
۲ – 3 – ۱) کتابخانه آموزشگاهی. 12
۲ – 3 – ۲) کتابخانه دانشگاهی. 13
۲ – 3 – ۳) کتابخانه تخصصی. 13
۲ – 3 – ۴) کتابخانه ملی. 14
۲ – 3 – ۵) کتابخانه عمومی. 14
۲ – 4) تاریخچه کتابخانههای عمومی. 15
۲ – 4 – ۱) تاریخچه کتابخانههای عمومی در جهان. 15
۲ – 4 – ۲) تاریخچه کتابخانههای عمومی در ایران. 16
۲ – 4 – ۳) تاریخچه کتابخانههای عمومی در استان همدان. 18
2 – 5) هدف کتابخانههای عمومی. 20
۲ – 6) وظایف کتابخانههای عمومی. 21
۲ – 7) وظایف کتابخانه عمومی بر اساس بیانیه ایفلا/یونسکو 23
۲ – 8) کتابخانه به مثابه جزئی از نهاد اجتماعی 24
۲ – 9) کتابخانه عمومی به مثابه یک سازمان 25
۲ – 10) نقش کتابخانه عمومی در توسعه. 27
۲ – 11) کاربران کتابخانه عمومی. 28
۲ – 12) استفاده از کتابخانه عمومی. 30
۲ – 13) تأثیر خانواده. 32
۲ – 14) تأثیر نهادهای تربیتی. 35
۲ – 15) شرایط اقتصادی کاربران. 38
۲ – 16) ساختار کتابخانه. 40
2 – 16 – 1) به لحاظ دسترس‌پذیری. 40
۲ – 16 – 2) به لحاظ موقعیت کتابخانه. 42
۲ – 17) مدیریت کتابخانه. 43
۲ – 17– ۱) میزان امانت کتاب. 44
۲ – 17– 2) تعداد روزهای امانت کتاب. 44
2 – 17– 3) ساعات باز بودن کتابخانه. 45
۲ – 17– 4) شیفت کاری کتابخانهها. 46
۲ – 17– 5) جریمه‌های دیرکرد منابع. 47
۲ – 17– ۶) عدم امانت کتب مرجع. 48
۲ – 17- ۷) امکانات رفاهی. 48
۲ – 18) خدماتی که کتابخانه ارائه می‌دهد. 49
۲ – 18 – ۱) اینترنت. 49
۲ – 18 – ۲) سفارش منابع درخواستی. 51
۲ – 19) اطلاع‌رسانی و تبلیغات خدمات کتابخانه 52
۲ – 20) ویژگی‌های کتابداران. 53
۲ – 20 – ۱) ویژگی‌های اخلاقی کتابداران. 53
۲ – 20 – ۲) توانایی‌های علمی کتابداران. 56
۲ – 21) مدل مفهومی پژوهش. 59
۲ – 22) پیشینه پژوهش. 60
۲ – 22 – ۱) پیشینه در داخل. 60
۲ – 22 – ۲) پیشینه در خارج. 65
۲ – ۲3) استنتاج از مرور پیشینه‌ها. 70
فصل سوم: روش‌شناسی پژوهش
3 – 1) مقدمه. 71
3 – 2) نوع و روش پژوهش. 72
3 – 3) جامعه آماری، نمونه و روش نمونهگیری 73
3 – 3 – 1) جامعه آماری پژوهش.. 73
3 – 3 – 2) نمونه و روش نمونهگیری 73
3 – 3 –۳) پیدا کردن فرمولی برای برآورد حجم نمونه.. 76
۳– 4) متغیرهای پژوهش. 77
3 – 4 – 1) متغیر مستقل 77
۳ – 4 – 2) متغیر وابسته 78
3 – 5) روش گردآوری اطلاعات. 78
3 – 6) ابزار گردآوری اطلاعات. 79
3 – 6 – 1) اجزای پرسشنامه 80
3 – 6 –2) تعیین اعتبار و روایی ابزار گردآوری اطلاعات.. 82
3 – 7) روش تجزیه‌وتحلیل دادهها و اطلاعات. 83
فصل چهارم: تجزیه و تحلیل دادهها
4 – 1) مقدمه. 84
4– 2) توصیف داده‌های پژوهش. 85
۴ – 2– ۱) توصیف متغیرهای جمعیتشناختی پژوهش.. 85
4 – 2– 2) تفسیر توصیفی دادهها.. 91
4 -3) انجام آزمون برای تعیین نرمال بودن دادهها 92
4– 4) پاسخ‌گویی به سؤالات پژوهش. 93
4 – 5) آزمون فرضیات پژوهش. 101
فصل پنجم: نتیجه‌گیری و ارائه پیشنهادها
5 – 1) مقدمه. 108
5 – 2) تحلیل یافته‌های پژوهش. 109
5 – 2 – 1) تحلیل سؤالات پژوهش 109
5 – 2 – 2) تحلیل فرضیه‌های پژوهش 116
5 – 3) پیشنهادات اجرایی. 119
5 – 4) پیشنهاد برای پژوهش‌های آتی. 121
منابع و مأخذ:. 122
منابع فارسی. 122
منابع لاتین. 131
پیوست …………………………………………………………………………………………………………………………………………………..134
مقدمه
امروزه، یکی از شاخص‌های توسعه در هر کشوری بر مبنای تولید، اشاعه و مصرف اطلاعات ارزیابی می‌شود. در جوامع دانشبنیان، مراکز اشاعه اطلاعات از جمله کتابخانهها، به ویژه کتابخانههای عمومی، از جایگاه بسیار مهمی برخوردار هستند، چرا که جوامعی که «دسترسی آزاد» به اطلاعات را برای تمامی شهروندان خود به خوبی فراهم می‌آورند؛ از رشد و تولید اطلاعاتیِ بالاتری برخوردار خواهند بود (بیگدلی، ۱۳۸۸، ص ۲۹۸).
تا قبل از ظهور کتابخانههای عمومی، استفاده از کتابخانه و مطالعه محدود به طبقه اشراف و دانشمند بود (مزینانی،۱۳۸۲). همچنین، با توجه به محدودیت‌های موجود، همه افراد جامعه نمی‌توانستند از کتابخانه استفاده کنند. چرا که هدف کتابخانه عمومی، ارائه خدمات به تمامی گروه‌های سِنی یک جامعه است (کوبل،۲۰۱۰، ص ۲۹)؛ بنابراین، افراد آگاه و باسواد جامعه اندک بود و به تبع آن، جامعه از لحاظ سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و…پیشرفت همه‌جانبهای نداشت.
رشد اقتصادی ژاپن، درگروِ خدمات‌رسانی کتابخانههای عمومی به صنایع کوچک و تقویت فرهنگ کارآفرینی از طریق خدمات ارائه‌شده توسط کتابخانههای عمومی است (زوارقی،۱۳۹۱، ص۹۸). اگرچه امروزه میزان استفاده از کتابخانههای عمومی نسبت به گذشته بهبود یافته است و در مقایسه با گذشته، افراد بیشتری از کتابخانههای عمومی استفاده می‌کنند؛ اما با توجه به افزایش جمعیت، این میزان استفاده نیز بسیار اندک است، پژوهش‌ها نشان می‌دهند که کمتر از ۳ درصد از ایرانی‌ها عضو کتابخانههای عمومی می‌باشند (محبوب، ۱۳۹۱، ص۱۲۱). در واقع، کتابخانههای عمومی باید در کانون توجه سیاست‌گذاری به عنوان وسیله‌ای برای تضمین دسترسی عادلانه به اطلاعات مورد توجه قرار گیرند؛ چرا که دولت، بودجه را برای دسترسی آزادانه و بدون محدودیت تمامی افراد جامعه، در اختیار کتابخانههای عمومی قرارمی دهد (جو،۱۹۹۹، ص۳۰۱).
مراکز ارتباطات به طور کلی و کتابخانهها به طور اخص، می‌بایست با نیازهای رو به افزایش مردم هماهنگ باشند؛ پژوهش‌ها نشان داده است که بحران اقتصادی اخیر آمریکا، عاملی برای استفاده هر چه بیشتر از رایانه، برای رفع مشکلات اقتصادی شهروندان آمریکایی بوده است (دماجد،۲۰۱۳، ص۱۱۲). پژوهش دیگری نشان‌دهنده این امر است که مجموعه‌سازی بر اساس نیازهای اطلاعاتی مراجعین صورت نمی‌گیرد و مراجعین از روند فعلی مجموعه‌سازی رضایت ندارند (بیگدلی، ۱۳۸۱، ص ۲۰۴)؛ بنابراین، کتابخانههای عمومی خدماتی را که ارائه می‌دهند باید مناسب با نیازهای هر دوره و هر منطقه‌ی خاصی باشد که کتابخانه به آن تعلق دارد.
نخستین کتابخانه عمومی کشور در سال ۱۳۰۰ شمسی تأسیس شد (رجبی،۱۳۷۲، ص ۷۲). برای اینکه کتابخانههای عمومی در رسالت اصلی خویش (خدمات اطلاع‌رسانی) با مشکلی مواجه نشوند، از سال ۱۳۴۴ شهرداری‌ها موظف به پرداخت 5/1درصد از درآمد خود به کتابخانههای عمومی شدند.
بررسی اجمالی انواع هدف‌های ضبط‌شده در متون کتابداری نشان می‌دهد که هدف کتابخانههای عمومی بر اساس دو طرز فکر بنیان نهاده شده است:
الف) هرچه کتاب، مجله و نشریات بیشتر، کتابخانه بهتر
ب) هرچه رضایت خواننده بیشتر، کتابخانه بهتر (دیانی،۱۳۶۱، ص ۱۵).
بسیاری از کتابخانهها در ابتدا راه اول را در پیش گرفتند. ولی بزودی این نکته آشکار شد کتابخانهها هر اندازه که از لحاظ منابع غنی باشند، بدون داشتن مراجعان زیاد، چندان جای تحسین ندارد.
مطالعات انجام‌شده در کتابخانههای عمومی کشور آمریکا نشان‌دهنده این امرمی باشد که چالش‌هایی که کتابخانههای عمومی این کشور با آن مواجه هستند عبارت است از: دستیابی به پهنای باند و ارتقاء تجهیزات و افزایش تقاضای خدمات اینترنتی (مندل،۲۰۱۰، ص۲۸۲). ترکیب مجموعه کتابخانههای عمومی در سال‌های اخیر به طور چشمگیری تغییر کرده است، به طوری که بازدیدکنندگان در سال ۲۰۱۰، 1/1درصد نسبت به سال قبل کمتر شده است (دماجد،۲۰۱۳، ص۱۱۲). بنابراین لازم است که اقداماتی صورت گیرد تا کتابخانهها در انجام فعالیت‌های خود بازنگری کرده و ارائه خدمات خود را در چارچوب کتابخانه محدود نکنند.
در این فصل با توجه به موضوع پژوهش که کتابخانههای عمومی است، بعد از مقدمه‌ای کوتاه، به مسئله پژوهش که موانع پیش روی کاربران در استفاده از کتابخانههای عمومی می‌باشد، پرداختهایم. سپس به اهمیتی که انجام این پژوهش می‌تواند داشته باشد پرداختهایم. سپس تعاریف نظری و عملیاتی و کلیدواژه‌های پژوهش را آورده و هدف خود از انجام این پژوهش را نوشته‌ایم. نهایتاً سؤالات و فرضیه‌های پژوهش را آورده‌ایم.
1 – 2 بیان مسئله
توسعه و شکوفایی خلاقیت در جامعه نیازمند بستری مناسب است تا منابع فکری مورد نیاز، بدون هیچ‌گونه محدودیتی در اختیار اعضای جامعه قرار گیرد. یکی از این زمینه‌ها، مراکز و نهادهای اطلاع‌رسانی، به ویژه کتابخانههای عمومی است (اشرفی، ۱۳۸۹، ص۸۹). همان طور که کتابخانه در پیشرفت آموزش، نیروی حیاتی و خلاق دارد یک اجتماع مترقی سخت بدان پایبند است. انسان نوسواد، باسواد، تحصیل‌کرده، دانشمند و در واقع هر فردی که بتواند بخواند، مطابق هدف خویش از کتابخانه بی‌نیاز نیست (اشرفی، ۱۳۸۹، ص۹۰). کتابخانه عمومی می‌تواند در کمک به بخش‌های مختلف جامعه نقش مهمی ایفا کند. می‌تواند به کشاورزان کمک کند تا محصولات بیشتری تولید کنند، می‌تواند به بازرگانان در بهبود کسب‌وکار خود کمک کند، در کودکان عشق به خواندن ایجاد کند و به دانش‌آموزان در تمامی سطوح سِنی کمک کند و نیز اطلاعات شغلی را ارائه دهد (مختاری معمار،۱۳۸۲، ص۴۶).
ولی آیا در عمل نیز این‌گونه است، عده قلیلی از ایرانیان عضو کتابخانههای عمومی می‌باشند که این نمی‌تواند سیاست‌های کتابخانههای عمومی را جامه عمل بپوشاند. در رهنمودهای دوازدهگانه ایفلا/ یونسکو که وظایف کتابخانههای عمومی را تعریف می‌کند در یکی از این رهنمودها آمده است: «باید تضمینی صورت بگیرد مبنی براینکه شهروندان به تمامی اطلاعات اجتماعی دسترسی داشته باشند» (میرحسینی،۱۳۸۷). ولی در واقعیت، شاهد مراجعه عده معدودی از افراد جامعه به کتابخانههای عمومی ایران هستیم.
با توجه به هزینه‌ای که نهاد کتابخانههای عمومی کشور، جهت راه‌اندازی و اداره کتابخانههای عمومی متقبل می‌شود و از آنجایی که میزان مراجعان کتابخانههای عمومی با انتظارات نهاد همخوانی ندارد و طبق آمارهای دقیق و رسمی تنها 7/2 درصد ایرانی‌ها عضو کتابخانه هستند.همچنین با توجه به سرانه مطالعه در ایران که ۱۰ دقیقه در روز می‌باشد (محبوب، ۱۳۹۱، ص۱۲) لازم است که در این زمینه پژوهشی انجام شود تا اولاً موانعی که در سر راه مراجعین، در استفاده از کتابخانههای عمومی وجود دارد، شناسایی و برطرف گردد و دیگر اینکه مشخص شود چه عوامل موثری وجود دارد که باعث می‌شود تا کاربران کتابخانه، هرچه بیشتر به کتابخانههای عمومی مراجعه کنند؛ تا با تقویت این عوامل در بین همه افراد جامعه، شاهد حضور هر چه بیشتر مردم در استفاده از کتابخانههای عمومی باشیم و به تبع آن، سرانه مطالعه مفید در کشور بیشتر از این آمارهایی باشد که توسط افراد و سازمان‌های مختلف منتشر می‌شود و در نتیجه سطح سواد عمومی جامعه در برخورد با مسائل فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و…بالا برود.
این پژوهش که به روش پیمایشی و به کمک پرسشنامه محقق ساخته صورت می‌گیرد و مطالعه ما بر روی مراجعان کتابخانههای عمومی شهرستان همدان است، اولاًمی خواهیم ببینیم چه عواملی باعث می‌شود که کاربران بیشتری به کتابخانههای عمومی مراجعه کنند. دیگر اینکه، کدام عوامل به عنوان مانعی برای کاربران، در استفاده از کتابخانههای عمومی محسوب می‌شوند. نهایتاً بعد از شناسایی عوامل پیش برنده و بازدارنده در مراجعه افراد به کتابخانههای عمومی، پیشنهادهایی برای مراجعه هرچه بیشتر کاربران، به کتابخانههای عمومی ارائه شود.
1 – 3 ضرورت و اهمیت پژوهش
با توجه به هزینه‌هایی که صرف ساختن کتابخانههای عمومی در کشور می‌شود و از سوی دیگر کتابخانههای عمومی را دانشگاه مردم می‌خوانند و توسعه همه‌جانبه کشور، تنها از طریق دسترس‌پذیری اطلاعات و مطالعه میسر است. همچنین در صورتی که نهاد کتابخانههای عمومی کشور به دنبال این می‌باشد که ارزش وجودی سازمان را برای دیگران به اثبات برساند و مهم تر از همه اینکه به رسالت خود که همانا ارائه خدمات اطلاع‌رسانی به همه افراد جامعه است را به درستی انجام دهد، لازم است که مشکلاتی که بر سر راه کاربران کتابخانههای عمومی وجود دارد و مانع از آن می‌شود که کتابخانههای عمومی بتوانند نقش خود را به عنوان دانشگاه مردم به خوبی ایفا کنند، شناخته شوند و از سویی دیگر، عواملی که باعث می‌شوند تا مراجعان بیشتری به کتابخانههای عمومی مراجعه کنند را شناسایی و این عوامل تقویت گردند.
1 – 4 تعاریف نظری و عملیاتی پژوهش
۱ – 4– ۱ کتابخانه عمومی
تعریف نظری: استفاده از این کتابخانهها، برای عموم افراد جامعه آزاد است. این نوع کتابخانهها وظیفه دارند که در تمامی رشته‌های مختلف علوم، فنون، فرهنگ، هنر و کلیه معارف بشری، انواع کتاب‌ها و مجلات و نشریات سودمند و جدید را جمع‌آوری کرده و در اختیار مردم بگذارند (عمادخراسانی ،۱۳۹۲، ص۱۷).
۱ – 4 – ۲ عوامل بازدارنده
تعریف نظری: آنکه یا آنچه کسی را از امری بازدارد (لغتنامه دهخدا،۱۳۶۵، ذیل «بازدارنده»)
تعریف عملیاتی: در این پژوهش مقصود از عوامل بازدارنده، عوامل و موانعی هستند که باعث می‌شوند تا کاربران کتابخانههای عمومی، کمتر به کتابخانه مراجعه کنند.
۱ – 4 – ۳ عوامل پیش برنده
تعریف نظری: پیش بردن حرفی یا کاری، به مقصود و هدف رسانیدن آن، کامیاب شدن، مسجّل ساختن (لغتنامه دهخدا،۱۳۶۵، ذیل «پیش بردن»)
تعریف عملیاتی: در این پژوهش منظور از عوامل پیش برنده، عواملی هستند که باعث می‌شوند تا کاربران بیشتر به کتابخانههای عمومی مراجعه کنند.
1 – 5 اهداف کلی و جزئی پژوهش
۱ – 5 – ۱ هدف کلی
شناسایی میزان تأثیر عوامل پیشبرنده و بازدارنده در استفاده از کتابخانههای عمومی.
۱ – 5 – ۲ اهداف جزئی
- شناسایی میزان تأثیر شرایط اقتصادی در مراجعه کاربران به کتابخانههای عمومی.
- شناسایی میزان تأثیر سطح خدماتی کتابخانههای عمومی، در مراجعه کاربران به کتابخانههای عمومی.
- شناسایی میزان تأثیر نهادهای تربیتی مانند دانشگاه و مدرسه، در مراجعه کاربران به کتابخانههای عمومی.
- شناسایی میزان تأثیر تخصص و حرفه کتابداران در مراجعه کاربران به کتابخانههای عمومی.
- شناسایی میزان تأثیر دوری و نزدیکی کتابخانه، در مراجعه و یا عدم مراجعه کاربران به کتابخانههای عمومی.
- شناسایی میزان تأثیر موقعیت مکانی کتابخانههای عمومی، در مراجعه یا عدم مراجعه کاربران به کتابخانههای عمومی.
- شناسایی میزان تأثیر نحوه مدیریت کتابخانه در مراجعه یا عدم مراجعه کاربران به کتابخانههای عمومی.
- شناسایی میزان تأثیر خانواده، در مراجعه کاربران به کتابخانههای عمومی.
1 – 6 سؤالات پژوهش
- آیا بین شرایط اقتصادی و مراجعه کاربران به کتابخانههای عمومی رابطه معنادار وجود دارد؟
- آیا بین سطح خدمات ارائه‌شده توسط کتابخانههای عمومی و مراجعه کاربران به کتابخانههای عمومی رابطه معنادار وجود دارد؟
- آیا بین نهادهای تربیتی، مانند دانشگاه و مدرسه با مراجعه کاربران به کتابخانههای عمومی رابطه معنادار وجود دارد
